________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
(ખ) કર્તા - સમય - ભાષા - શૈલી - વિષય :
પ્રકીર્ણકો લાંબા સમય પૂર્વેથી રચાતા રહ્યાં હોવાથી તેની રચનાનો સમયગાળો ઘણો લાંબોછે. વળી તેમના રચનાકારોનો પ્રશ્ન પણ વણઉકલ્યોછે. મોટાભાગના પ્રકીર્ણકોના કર્તા અજ્ઞાત છે. જો કે ચતુઃશરણ, આતુરપ્રત્યાખ્યાન, ભક્તપરિક્ષા, આરાધનાપતાકા આ ચારના કર્તા વીરભદ્રાચાર્ય મનાય છે.૧૧ તેમ જ દેવેન્દ્રસ્તવના કર્તા તરીકે પણ ઋષિભાષિત સ્થવિરનો ઉલ્લેખ મળેછે.૧૨ પરંતુ બીજા ઘણા બધા પ્રકીર્ણકોના રચયિતા અજ્ઞાતછે.
-
5
પ્રકીર્ણકો સામાન્યતયા જૈન મહારાષ્ટ્રીમાં લખાયાંછે. જો કે કોઈક જગ્યાએ અર્ધમાગધી ભાષાનું પ્રાચીન સ્વરૂપ પણ જોવા મળેછે. જેમ કે ઋષિભાષિતમાં ‘આત્મા’ ને સ્થાને ‘આતા’નો પ્રયોગ થયો છે વળી ‘ત’ શ્રુતિનો વપરાશ પણ થયો છે.
પ્રકીર્ણકો મોટાભાગે પદ્યમાં રચાયાંછે. ગાથાછંદનો ઉપયોગ ઘણા પ્રમાણમાં કરવામાં આવ્યો છે. અનુષ્ટુપ છંદનો પણ અહીં ઉપયોગ થયેલો જણાય છે. આતુરપ્રત્યાખ્યાન, તંદુલવૈચારિક, અંગવિદ્યા જેવા પ્રકીર્ણકોની ભાષા પદ્યગદ્યમિશ્રિતછે. વળી પ્રકીર્ણકોમાં પ્રશ્નોત્તર શૈલીનો પણ ઉપયોગ થયો છે.
વિવિધ વિષયોની છણાવટ કરતાં પ્રકીર્ણકોના વિષયવસ્તુ આ પ્રમાણે છે –
જ્યોતિષ વિષયને છેડતાં ગણિવિદ્યા પ્રકરણમાં દિવસ, તિથિ, નક્ષત્ર, ગ્રહ, મુહૂર્ત, નિમિત્ત વિશે જાણકારી મળે છે. તે પ્રમાણે જ્યોતિષકદંડકમાં પણ ગ્રહ, નક્ષત્ર, સંવત્સર, કાળનું માપ કરવાની પદ્ધતિ વ. અંગે જાણવા મળે છે. અંગવિદ્યા શરીરમાંના આંખ વગેરે અંગોના ફરકવા અંગેનું શાસ્ત્રછે. દેવેન્દ્રસ્તવમાં દેવેન્દ્રોના નામ, સ્થિતિ, ભવનસંખ્યા, ઊંચાઈ વગેરેની માહિતી મળે છે. દ્વીપસાગરપ્રજ્ઞપ્તિમાં દ્વીપો, સાગરોનું વર્ણન તથા માનુષોત્તર પર્વત અને નંદીશ્વરદ્વીપનું વર્ણન છે. ઋષિભાષિતમાં ૪૫ જેટલા પ્રત્યેક બુદ્ધની વાત છે. તથા સર્વ દુ:ખોનું મૂળ કર્મ છે તેથી તેનો ક્ષય કરવા ધર્માભિમુખ આચરણનું, અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સંજોગોમાં માધ્યસ્થભાવે રહેવું તેનો ઉપદેશછે. તિત્થોગાલીમાં
૧૧. પઈણપસુત્તાઈ ભાગ ૧. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૭-૧૮. ૧૨. દેવેન્દ્રસ્તવ પ્રકીર્ણક ગાથા ૩૧૦.
