________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
૧. ચઉસરણ પયન્ના (ચતુઃશરણ પ્રકીર્ણક) :
આગળના પ્રકરણમાં આપણે જોઈ ગયા કે પ્રસ્તુત પ્રકીર્ણકની રચના ૧૧મા શતકમાં થયેલાં શ્રી વીરભદ્રાચાર્યે કરી હતી.
50
સંપૂર્ણપણે પદ્યમાં રચાયેલાં આ ગ્રંથમાં ગાથાછંદનો ઉપયોગ થયોછે. ભાષા મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃતછે. અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, કેવલી પ્રરૂપિત ધર્મનું શરણ, દુષ્કૃત ગહ તથા સુકૃત અનુમોદનાની વાતો અહીં કર્તાએ વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચી છે. અરિહંતાદિનું શરણ :
મરણસમયે આત્માની જાગૃતિ ન રહે તો દુર્ગતિનું આયુષ્ય બંધાઈ જાય અને તેના વિરુદ્ધમાં અંતિમ સમયે સંપૂર્ણ સાવધાની તથા સમતામાં જીવ રહી શકે તો સદ્ગતિ મળે. જૈનશાસનમાં આવી સદ્ગતિ મેળવવા માટે પંડિત મરણ સમાધિમરણ – અનશન – સંથારો પ્રાપ્ત કરવા માટેના સાધનો તથા વિધિ બતાવાઈ છે. બધા સાધનોમાં ઉત્કૃષ્ટ સાધન જો કોઈ હોય તો તે અરિહંતાદિ ચારનું શરણ છે. સંસારમાં પ્રાણીને દુઃખથી બચાવવા માટે કોઈ સમર્થ નથી, માતા, પિતા, પુત્ર, સ્નેહીઓ ઘણા ઉપાયો કરે છતાં ભવાંતર માટે કોઈ કારણભૂત અથવા સહાયભૂત બનતાં નથી. અરિહંતાદિ ચાર જ સાચા સહાયકારી, તા૨ના૨ તથા ભવરૂપી અટવીમાંથી બચાવનાર છે.
ગ્રંથકારે પ્રારંભમાં ‘છ આવશ્યક ’ તથા તેની અંતર્ગત દરેક ‘આવશ્યક’ને વિશેની વિશિષ્ટ સમજ આપી છે. જેમ કે :
રાગદ્વેષથી થતાં પાપસહિત મન, વચન, કાયાના વ્યાપારથી નિર્વત્તવારૂપ ‘સામાયિક’ નામનું પહેલું આવશ્યક, ૨૪ જિનેશ્વરોની સ્તુતિ કરવારૂપ ‘ચવિસત્થો’ નામે બીજું આવશ્યક, ૫ મહાવ્રતને પાળનાર શુદ્ધ ગુરુની ‘વંદનારૂપ’ ત્રીજું આવશ્યક, ૫ મહાવ્રત કે ૫ અણુવ્રતમાં લાગેલાં અતિચારની નિંદા – ‘પ્રતિક્રમણ’ – તે ચોથું આવશ્યક, પ્રતિક્રમણમાં શુદ્ધ નહિ થયેલાં ભાવવ્રણને શુદ્ધ કરવા ‘કાઉસગ્ગ’ તે પાંચમું આવશ્યક અને સાધુને ૫ મહાવ્રત, શ્રાવકને ૫ અણુવ્રત, મૂલગુણ અને દિશાવિરમણ આદિ ઉત્તરગુણને ધારણ કરવારૂપ ‘પચ્ચક્ખાણ’છઠ્ઠું આવશ્યક છે.
