________________
મરણસમાધિઃ એક અધ્યયન
53
આવા દેહત્યાગની ઘડીએ આનુષંગિક બીજી બાબતો પણ લક્ષમાં લેવાની હોય છે જેનો અહીં કર્તાએ પરિચય આપ્યો છે જેમ કે - પાપનું પ્રત્યાખ્યાન, દુષ્કૃત નિંદા, ક્ષમાપના વગેરે.
પ્રારંભમાં તીર્થકરો, જિનો, સિદ્ધો, કેવળીને પ્રણામ કર્યા છે, અને તેમ કરીને સાધક સમ્યકત્વમાં સ્થિર થાય છે. તે પછી પોતાના પાપનો નિંદાપૂર્વક એકરાર કરી, મન, વચન, કાયાથી સામાયિકના પાઠનો ઉચ્ચાર કરે છે. અને તે પછી ક્રમે ક્રમે ઉપધિનો તથા રાગાદિનો ત્યાગ, સર્વ જીવોની સાથે ક્ષમાપના, અઢાર પાપસ્થાનકોમાં થયેલાં પાપોની નિંદા, ગ, આત્માના સ્વરૂપની, આત્માના એકત્વની ભાવના ભાવે છે. ભાવનામાં આગળ વધતો જીવ અનુભવે છે કે શરીરના સંયોગને લીધે જ હું ઘણું દુઃખ ભોગવું છું. જ્ઞાન, દર્શન અને લક્ષણવંતો મારો આત્મા શાશ્વત છે. હું એકલો છું, મારું કોઈ નથી. હું કોઈનો નથી. કરેલાં કર્મનો જીવને ભોગવટો કરવો પડે છે અને કર્મરહિત થયા પછી જ મોક્ષ મળે છે. આવું દ્રઢપણે માનનાર જીવ પોતે રાગાદિના કારણે કરેલાં પાપોને ગુરુ પાસે શલ્યરહિતપણે નિર્મલભાવે જણાવે, પ્રાયશ્ચિત લઈને શુદ્ધ બને.
આલોચના કે ગુરુએ આપેલા પ્રાયશ્ચિત્તના પરિણામે કર્મો પાતળાં પડે છે. આલોચના લીધા પછી તેની પૂર્તિ કરીને આરાધક સકલ જીવસૃષ્ટિ સાથે પોતે જાણતા અજાણતાં કરેલાં અપરાધની ક્ષમાપના કરે છે. ઉત્તમ મરણ માટે આવશ્યક એવી ક્ષમાપનાથી કષાય, માન, અભિમાન વગેરે મંદ પડે છે અને ભાવના વધતાં તે બધા દૂર પણ થાય છે.
ગ્રંથકાર આમ અહીં પંડિતમરણની વિધિ બતાવી તેનું ફળ કહે છે કે દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ એ ચાર આરાધનાના ભેદથી જે આરાધક ઉત્કૃષ્ટ આરાધના કરે તે કર્મરહિત થઈ તે જ ભવે મોક્ષ મેળવે, જઘન્ય આરાધનાને આરાધે તે સાત આઠ ભવો સંસારમાં ફરીને પછી મુક્તિ પામે છે. નહીં તો વૈમાનિક દેવલોકમાં જન્મે છે.
પંડિતમરણ મેળવવા માટે અંતિમ આરાધના કરવા માટેના સ્થળ અંગે ગ્રંથકાર કહે છે કે પર્વતની ગુફા, બખોલ, સ્મશાનભૂમિ ગમે ત્યાં આરાધના થઈ શકે, સાધુસમુદાયપુ ગચ્છમાં પણ થઈ શકે. આત્માની વિશુદ્ધતાની આવશ્યકતા છે તે બતાવતાં કહે છે તરણાંનો સંથારો અથવા પ્રાસુકભૂમિ ખરો સંથારો નથી.
