________________
49
પ્રકરણ - ૨ સમાધિકરણ વિષયક અન્ય પ્રકીર્ણકો અને
મરણસમાધિ પ્રકીર્ણકનો સામાન્ય પરિચય
ભૂમિકા:
પૂર્વપ્રકરણમાં આપણે જોયું કે આત્માને હિતકર એવી અખૂટ સામગ્રીઓથી ભરેલાં પ્રકીર્ણકોમાં વિવિધ વિષયોની છણાવટથઈ છે. પ્રકીર્ણકોમાં “સમાધિમરણ” ને લગતી જૈન વિભાવનાને કેન્દ્રમાં રાખી તેને સંલગ્ન બીજી ઘણી બાબતોનો વિચાર જેમાં છે તેવો એક અલગ સમૂહ તરી આવે છે. તેમાં ભાષા અને શૈલીનું પણ ઘણું સામ્ય છે. વળી તે ગ્રંથોમાં અન્યોન્ય પણ ઘણું આદાન પ્રદાન થયું છે તેવા ૬ ગ્રંથોનું બનેલું ગુચ્છ મરણ-ઉત્તમ મરણ અંગેની ચર્ચાને લીધે આગમ સાહિત્યમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે.
જૈન ધર્મ પ્રમાણે ઉત્તમ રીતે જીવન જીવવું એ જ પૂરતું નથી, પરંતુ જીવનના અંતિમ સમયે સમાધિપૂર્વકમૃત્યુ પામવું એ આવશ્યક છે. સમાધિમરણ સંસારચક્રનું મારણ છે. સમાધિ વગરનું મૃત્યુ અનંત વાર મરણનું કારણ બને છે. મૃત્યુ સમયની આ સમાધિ એકદમ મળી જતી નથી. એના માટે જીવન દરમ્યાન સાધકે શું કરવું, કેવી આરાધના કરવી, એ આરાધનાના પ્રકારો કેટલાં, આરાધના દ્વારા મળતું ફળ શું હોઈ શકે વગેરે વિષયો આ ગુચ્છમાં ચર્ચાયા છે. વળી મરણના પ્રકાર, ઉત્તમ મરણનું સ્વરૂપ, કર્મક્ષય માટે જ્ઞાનનું મહત્ત્વ, સાવદ્યકર્મ ત્યાગનું મહત્ત્વ, કષાયો અને અશુભ ધ્યાનના ત્યાગની આવશ્યકતા, પરિષહને સહન કરવાનો ઉપદેશ તથા અનિત્યાદિ ૧૨ ભાવનાઓનું આ પ્રકીર્ણકોમાં સુંદર નિરૂપણ થયું છે.
પ્રસ્તુત સંપુટમાં “મરણસમાધિ પ્રકીર્ણક વિશિષ્ટ છે. તેનું અધ્યયન કરતાં પૂર્વે અન્ય પાંચની વિશિષ્ટતાઓ જોઈ લેવી આવશ્યક છે, તેથી અહીં ક્રમથી આપણે પાંચ પ્રકીર્ણકો વિશે જોઈશું.
આ પાંચ પ્રકીર્ણકો છે
૧) ચતુદશરણ પ્રકીર્ણક ૨) મહાપ્રત્યાખ્યાન પ્રકીર્ણક ૩) આતુરપ્રત્યાખ્યાન પ્રકીર્ણક ૪) ભક્તપરિજ્ઞા ૫) સંસ્કારક પ્રકીર્ણક
