________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
દ્રવ્યાવીચિક, ક્ષેત્રાવીચિક, કાળાવીચિક, ભવાવીચિક, ભાવાવીચિક. હવે, દ્રવ્યાવીચિકના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે –
97
નૈરયિક દ્રવ્યાવીચિક, તિર્યંચયોનિ દ્રવ્યાવીચિક, મનુષ્ય દ્રવ્યાવીચિક, દેવ દ્રવ્યાવીચિક.
આ પ્રમાણે ક્ષેત્રવિચિકાદિના પણ ૪-૪ પ્રકાર થાય. તેથી આવિચીક, અવધિ તથા આત્યન્તિક મરણના પણ ૨૦-૨૦ એટલે આવીચિક, અવિધ તથા આત્યન્તિક મરણના કુલ ભેદ ૬૦ થયાં. તેમાં નીચે પ્રમાણેના ૧૨ બાલમરણ તથા ૨ પંડિતમરણનો ઉમેરો કરતાં, મરણના કુલ ૭૪ ભેદ ભગવતીસૂત્રકારે આપણને બતાવ્યા છે.
(૪) બાલમરણ – ૧) વલનમરણ ૨) વશાર્તામરણ ૩) અન્તઃશલ્ય-મરણ ૪) તદ્ભવમરણ ૫) ગિરિપતન ૬) તરુપતન ૭) જલપ્રવેશ ૮) અગ્નિપ્રવેશ ૯) વિષભક્ષણ ૧૦) શસ્ત્રાવપાટન ૧૧) વૈહાયસ ૧૨) ગૃદ્ધ પૃષ્ઠ.
સ્થાનાંગ સૂત્રમાં આપણે જોયા તે જ પ્રમાણેના અર્થવાળા આ બાલમરણના પ્રકારોછે.
(૫) પંડિત મરણ - (૧) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન, (૨) પાદપોપગમન.
બન્ને મરણમાં આહારનો ત્યાગ સરખો જછે. અણસણ અંગીકાર કર્યા પછી આહારનો સર્વથા ત્યાગ હોયછે. ભક્તપ્રત્યાખ્યાન મરણમાં હાલવાચાલવાની તથા બીજાની સેવા લેવાની છૂટ હોય છે, જ્યારે પાદપોપગમન મરણમાં બીજાની સેવા લેવાતી નથી. તેમ જ, હાલવા-ચાલવાની પણ છૂટ નથી, કપાયેલાં વૃક્ષની ડાળીની જેમ સાધક શરીરના અંગોપાંગને સ્થિર કરીને રહે છે.
અનશન - (ભગવતી સૂત્ર પ્રમાણે) :
મૃત્યુ સમયે અથવા મૃત્યુ નજીક જાણીને સાધક જ્યારે ચાર પ્રકારના આહારને - અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ – ત્યાગ કરે છે, તેને અનશન કહેવાય છે, તે અનશનના બે પ્રકાર છે.૨૨
૧) ઈત્વરિક અનશન ૨) યાવત્કથિત્ અનશન.
૨૨. શ્રી ભગવતીસૂત્ર, શતક ૨૫, ઉદ્દેશ ૭.
