________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
ગ્રંથના કર્તાઅજ્ઞાતછે. કર્તાએ ગ્રંથમાં કોઈ જગ્યાએ પોતાના નામનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. તેમ જ બીજે ક્યાંય પણ એવો ઉલ્લેખ મળતો નથી. તેમ છતાં કર્તા અત્યંત ધીર, ગંભીર, તત્ત્વજ્ઞ, સ્થવિર ભગવંત હોવા જોઈએ એ નિશ્ચિત છે.
64
સમગ્ર ગ્રંથ પદ્યમાં છે. ગાથા છંદ અહીં વપરાયો છે. પ્રાચીન નિર્દેશ પ્રમાણે ગ્રંજીના પાંચ ઉદ્દેશક હતા. હાલમાં તે પ્રમાણે ઉદ્દેશક નથી. જો કે સંભવિત પાંચ ઉદ્દેશક મેં આ જ પ્રકરણમાં ગ્રંથની ભાષા તથા શૈલીની ચર્ચામાં રજૂ કર્યા છે.(પૃષ્ઠ ૭૫)
પૂર્વના અનેક આગમગ્રંથો તથા ગુરુ પરંપરાનો આધાર લઈ કર્તાએ અહીં સમાધિમરણની વિશિષ્ટ ચર્ચા સમગ્રતયા કરી છે. વળી અન્ય પ્રકીર્ણકગ્રંથોમાં પણ મરણસમાધિની ગાથાઓનું મળતું સામ્ય તથા ગ્રંથની સમાપ્તિમાં કર્તાએ નોંધેલા આઠ આધારસ્રોતો ઉપરથી પ્રસ્તુત ગ્રંથ એક સંગ્રહગ્રંથ કહી શકાય. બલ્કે પ્રારંભમાં કર્તા પોતે જ કહે છે ઃ
''
''
समणस्स उत्तिमठ्ठे मरणविहीसंगहं वोच्छं ।
પ્રશ્નોત્તર શૈલીનો અહીં ઉપયોગ થયોછે. ગુરુ-શિષ્યના સંવાદરૂપે ગ્રંથનો આરંભ થાય છે. શિષ્યને મરણસમાધિ વિશે જાણવાની ઈચ્છા હતી, તેની પૂર્તિ આચાર્યશ્રી પોતાના જ્ઞાનથી અને અનુભવથી કરે છે. પોતાની વાત સરળતાથી અને સુગમતાથી શિષ્યને અને તે દ્વારા આપણા ગળે ઉતરે તે માટે ઉત્તમ મરણને આનુષંગિક ઘણી વાતો કરીછે. જેમ કે :
જ્ઞાનારાધના, દર્શનારાધના, ચારિત્રારાધના, આલોચના, સંલેખના, શલ્યરહિતપણું, વિનયનું સ્વરૂપ, પ્રાયશ્ચિત્ત દેવાનો તથા લેવાનો વિધિ, પ્રાયશ્ચિતાદિથી થતી આત્માની નિર્મલતા, ઉપધિને વોસિરાવવાની બીના, તપમાં પ્રયત્નશીલ બનવાની સૂચના, પરિકર્મનો વિધિ, નિર્યામકનું સ્વરૂપ, આર્ત-રૌદ્ર ધ્યાનનો ત્યાગ કરવાની સૂચના, મરણકાળે આવી પડતી વેદનાને સમભાવથી સહન કરવી, અને તેના સમર્થનમાં સમભાવથી વેદના, ઉપસર્ગ કે પરીષહને સહન કરી, ઉત્તમ મૃત્યુને ભેટનાર અનેક મહાપુરુષોના દ્રષ્ટાંતો આપ્યાછે. ખરેખર તો સમગ્ર ગ્રંથનો ૧/૩ ભાગ આવી રીતે ઉત્તમ મરણને પામેલાં ઉચ્ચ કોટિના મુનિઓ અને અન્ય નરનારીઓ તથા તિર્યંચોના ઉદાહરણોમાં રોકાયેલો છે.૨૯ ૨૯. મરણસમાધિ ગાથા ૪૦૯ થી ૫૨૪.
