________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
143
અંગીકાર કરતાં મુમુક્ષને અપાતાં સૂક્ષ્મ અથવા મહાવ્રતો પ્રત્યાખ્યાનપૂર્વક અપાય છે. આ વ્રત લેનાર સાધુ કે શ્રાવક ગુરુ પાસે પોતાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરે છે અને પછી ગુરુ તેને પ્રત્યાખ્યાન આપે છે.
અંતિમકાળને સુધારવા માટે મુખ્ય ઉપાય તરીકે પૂર્વે કરેલાં પાપોની આલોચના, નિંદા તથા ગર્તાછે. આવા આલોચકને પ્રાયશ્ચિત વિધિના જાણકાર વિશુદ્ધ કરે છે. વિશદ્ધ બનેલા મુનિ પોતાનાથી દુઃખ પામેલા જીવોની સાથે ક્ષમાપના કરે છે, અને એમ કરતાં સકલ જીવસૃષ્ટિ સાથેના મૈત્રીભાવના પચ્ચક્ખાણ લે છે. ત્રિકરણથી શુદ્ધ બની, અત્યંતર અને બાહ્ય ઉપધિનો ત્યાગ કરી તે હર્ષ, શોક, દીનતા, ભય, રતિ, અરતિ, રાગ, દ્વેષ વગેરેથી પર બને છે. જિનવચનના આધારે આત્માનું મૂલ્ય સમજી સંસારના બધા સંબંધોથી અલિપ્ત થવા માટેનું પચ્ચખાણ કરે છે.૯૫
સંસારના પરિભ્રમણકાળમાં જીવને આહારની જે લોલુપતા છે તે વિશે વિચારીને-આહારના નિમિત્તથી જ આહાર લીધા વગર તંદુલિયો મત્સ્ય સાતમી નરકમાં જાય છે – મુનિ સચિત્ત આહાર નહીં કરવાના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે.
પંડિતમરણ માટે કટિબદ્ધ બનેલા મુનિ સતત જાગૃતિમાં રહી શકે છે તેનું કારણ આ બધા પ્રત્યાખ્યાનો છે. પ્રત્યાખ્યાન લેવાથી આત્મિક બળ, હિંમત આવી જાય છે અને કષ્ટોને સહન કરવાની તાકાત પણ મળી જાય છે. અનશની મુનિને ઘણીવાર અંતિમ સમયે પીડા, ઉપસર્ગો થાય છે ત્યારે તે પોતાના પ્રત્યાખ્યાનને યાદ કરી લે છે, નિર્ધામકો પણ તેમને પોતાની પ્રતિજ્ઞાનું સ્મરણ કરાવે છે અને વ્રતમાં દઢ કરે છે.
આમ શ્રાવક કે સાધુની જીંદગીની શરૂઆતથી અંત સુધી પ્રત્યાખ્યાન મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. (જ) પરિષહ-ઉપસર્ગ:
જન્મ – જરા - મૃત્યુના દુઃખમાંથી જીવને મુક્તિ તરફ અગ્રેસર કરવામાં સહાયક પરિબળોમાં સર્વવિરતિ ધર્મનો સ્વીકાર મહત્ત્વનો ફાળો આપે છે.
૫. શ્રી મરણસમાધિ ગાથા ૨૧૨-૨૧૩. ૯૬. શ્રી મરણસમાધિ ગાથા ૨૪૮.
