________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
કઠ ઉપનિષદમાં નચિકેતા પોતાની અડગતા તથા નિશ્ચયબદ્ધતાને કારણે યમદેવ પાસેથી કેવી રીતે મોતના ભેદનું જ્ઞાન મેળવી શક્યો તે વિશે આપણે જાણીએ જ છીએ. નચિકેતાની જ્ઞાનપિપાસાએ યમદેવને પણ હરાવ્યા અને પોતાની સત્તાનો નાશ કરવાની ચાવી એમણે નચિકેતાને આપી – માણસ જો શ્રેય (આધ્યાત્મિક સુખ) તરફ વળી પ્રેય (દુન્વયી સુખ) નો ત્યાગ કરે તો મોત તેની ઉપર જીત મેળવી શકે નહી.૪
205
મોતથી ન હારવું અથવા મોત ઉપર વિજય મેળવવા શું કરવું? મોટાભાગે ઘણા ધર્મો જીવનમાં ત્યાગવૃત્તિ અપનાવવાનું, સત્કર્મ અને સેવાભાવની વૃત્તિ રાખવાનું, પાપનો ડર રાખવાનું કહે છે. હિંદુ ધર્મમાં ચાર આશ્રમની વ્યવસ્થા હતી તેનું કારણ પણ માણસને ધીમે ધીમે ત્યાગવૃત્તિ ઉપર લઈ જવાનું હતું. ગૃહસ્થાશ્રમ ભોગવી ચૂકેલો માણસ જ્યારે વાનપ્રસ્થાશ્રમ તરફ પગલાં માંડે છે ત્યારે સહજ રીતે સન્યાસ તરફ આકર્ષિત થાય છે, પ્રભુભક્તિ, ધ્યાન વગેરે તેને ગમે છે ; ત્યાગી જીવન જીવતાં જીવતાં એક સમય એવો આવે છે કે જ્યારે આ શરીરને ત્યાગવામાં પણ તે ડરતો નથી.
જગત પ્રત્યેની આસક્તિ, મોહ, અનંત તૃષ્ણાઓ, ઈચ્છાઓ, વાસનાઓ, કષાયો ઉપર કાબુ મેળવી શરીર કરતાં આત્માનું અજર અમરત્વ સ્વીકારી તેને પ્રાધાન્ય આપનાર માણસ પણ મૃત્યુ ઉપર વિજય મળવી શકેછે. જીવન દરમ્યાન કરેલાં પાપોનો અંતઃકરણપૂર્વક એકરાર હૈયાની શુદ્ધિ અર્પેછે અને હૈયાની શુદ્ધિ જીવનની શુદ્ધિ તરફ લઈ જાય છે. આવા માણસને પણ મોતનો વિચાર પજવી શકતો નથી. રાગ-દ્વેષને પણ જીતવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે જો મૃત્યુ ઉપર સામ્રાજ્ય સ્થાપવું હોય તો. જીવનમાં થોડો પણ રાગ-દ્વેષ રહી જાય તો નિર્વાણપદથી દૂર જવાયછે. ગૌતમસ્વામીનો પોતાનો પ્રભાવ કેવો? જે એમના શિષ્ય બને એ કેવળજ્ઞાનને પામે પરંતુ એમના હૃદયમાં રહેલો પ્રભુ મહાવીર પ્રત્યેનો રાગ એમના કેવળજ્ઞાનમાં અંતરાય બન્યો. જીવનનો રાગ તોડતાં તોડતાં આમ પ્રભુ પ્રત્યેનો રાગ પણ અંતિમ ક્ષણે તોડવો આવશ્યક છે.
આમ, મૃત્યુની સમજ અથવા મૃત્યુવિદ્યા એ સર્વોચ્ચ કલા છે. એ કલાનો આધાર જીવનકલા ઉપર છે.
મોત પર મનન- પૃ.૭૭.
૪.
