________________
મરણસમાધિઃ એક અધ્યયન
109
મૃત્યુના પ્રકારની વિવિધતામાં આમ તો પાછી એકતા છે. બાલમરણ એ અનિચ્છનીય અને પંડિતમરણ આવકારદાયક છે એમ સર્વસામાન્ય રીતે જોવા મળે છે. આ માન્યતા ઉત્તરોત્તર દ્રઢ બનતી ચાલી છે. આજની દ્રષ્ટિએ પણ આ માન્યતા ઘણી તાર્કિક લાગે છે. કારણ, પંડિતમરણ એટલે બીજું કાંઈ નહીં, પરંતુ શાંતિ, સમાધિ, કલેશરહિત અવસ્થામાં જીવનું એક શરીરમાંથી નિર્ગમન. આ અવસ્થા અંતિમ સમયે માણસ કેવી રીતે લાવી શકે ? જીવન દરમ્યાન અથવા પૂર્વના ભવો દરમ્યાન સમાધિ માટેનો કરેલો પ્રયત્ન જ સમાધિ મેળવવામાં સહાયભૂત બને છે.
ટૂંકમાં, બાલમરણથી મરનારની સદ્ગતિ થતી નથી. વિષભક્ષણ, જલપ્રવેશ, અગ્નિપ્રવેશ કે શસ્ત્રાવપાટન વગેરેથી થતું મરણ આત્માનો ઘાત કરે છે, આત્માને પડેછે, આત્માને દુર્ગતિમાં લઈ જાય છે. આત્માની હત્યા કરનાર આવા બાલમરણનું કારણ અસમાધિ અથવા મનની અશાંતિ છે.
અસમાધિનું કારણ ગમે તે હોય જેમ કે - કષાય, ઈ, કલહ, અપમાન, અપરાધ, અસંયમ, અસંતોષ, જીવન દરમ્યાન થયેલાં પાપોનો ડંખ હોવા છતાં પણ તેનો એકરાર કરવાની અશક્તિ, નાહિંમત-તે દુર્ગતિને જ આપે છે. કારણ. આવા સમયે માણસ પોતાની આત્માની શક્તિને ગૌણ કરી નાખે છે, આત્માની અનંત શક્તિનું માપ તેને ખબર નથી અથવા આત્માને તેણે અવગણ્યો છે.
આ જન્મમાં સાથ આપનાર અને અંતે તેને પણ છોડી દેવું પડે તેવા નશ્વર દેહને, તેના સુખચેનને અગ્રેસર કરી માણસ મોહ, માયા, મમતાથી તેને પોષીને અસંખ્ય પાપો કરે છે, પરંતુ ભવોભવ સાથ આવનાર આત્માને ભૂલી જાય છે અને બાલમરણથી મરે છે અને પરિણામે સંસારમાં તેનો રઝળપાટ વધી જાય છે. એના કરતાં માણસ તે ક્ષણને ધીરજથી ટાળી દે, આવી પડેલાં દુઃખને સમભાવથી સહન કરી, થયેલાં અપમાનને ગળી જઈ, મોટું મન રાખીને વર્તે તો તે પોતાની દુર્ગતિને ટાળી શકે છે.
જ્યારે સમાધિમરણને ભેટનાર સાધક ભલે અંતિમ સમયે વિકટ પરિસ્થિતિમાં આવી જાય, અસહ્ય દુઃખ આવી જાય, પરિસહ અથવા ઉપસર્ગોમાં ઘેરાઈ જાય પણ તે વિચારે કે આવું તો મેં નરક અથવા તિર્યંચયોનિમાં ક્યાં ક્યાં નથી સહ્યું?
