________________
100
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
છે. રાગ-દ્વેષરૂપી જેમાં નક્ર અને મગરમચ્છ ઉછળી રહેલાં છે.’ આટલાં બધા ભયવાળા સંસારસમુદ્રને પાર કરવો ઘણો દુષ્કર છે. સકામમરણથી કોઈ કોઈ મહાપુરુષો જ આ ભવસાગરને પાર પામી શક્યા છે.
૧
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં મરણકાળમાં અનશનના બે પ્રકાર બતાવ્યાં છે. ૧) સવિચાર અનશન તપ, ૨) અવિચાર અનશન તપ.
(૧) સવિચાર અનશન તપ
જે તપમાં ચેષ્ટા લક્ષણરૂપ વિચાર હોય છે જેમ કે – પ્રતિલેખના કરવી, સંસ્તા૨ક કરવો, પ્રાસુક જળનું પાન કરવું, ઉર્તન, અપવર્તન આદિ, તેને સવિચાર અનશન તપ કહેવાય છે.
ભક્તપ્રત્યાખ્યાન તથા ઈંગિનીમરણ સવિચાર તપ કહેવાય છે.
(ક) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન – ગચ્છની વચમાં રહેલો સાધુ મરણમાં ઉદ્દત થાય, ગુરુ પાસે આલોચના ગ્રહણ કરીને વિધિપૂર્વક સંલેખના કરે છે, તે સમયે ત્રણ પ્રકારના કે ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરે છે. તૃણ સંસ્તારક બિછાવીને શરીર અને ઉપકરણ ઉપર મમત્વભાવનો પરિત્યાગ કરીને નવકારમંત્રનો જાપ કરે છે. સાથે રહેલાં સાધુ પણ નવકારમંત્ર સંભળાવતાં જ રહે છે. શક્તિ હોય ત્યાં સુધી પોતે જાતે પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાઓ કરે છે, શક્તિ ક્ષીણ થતાં બીજા પાસે કરાવેછે.
(ખ) ઈંગિતમરણ - શુદ્ધ સ્થંડિલમાં સ્થિત થઈને ચારે આહારનો ત્યાગ કરી ક્ષપક મર્યાદિત સ્થંડિલમાં જ પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાઓ કરે છે. મર્યાદિત જગ્યામાં જ હરવા ફરવાની પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક સઘળી ક્રિયાઓ પોતાની જાતે કરે છે. (૨) અવિચાર અનશન તપ
પાદપોપગમન મરણ અવિચાર અનશન તપનો પ્રકાર છે. આ પ્રકારના મરણમાં દેવગુરુવંદના તથા વિધિપૂર્વક ચતુર્વિધ આહારનું પ્રત્યાખ્યાન કરીને અનશની સાધુ કાં તો ઉપાશ્રય આદિમાં રહે છે અથવા તો પર્વત, ગુફામાં રહે છે અને એ સ્થળે પાદપ અર્થાત્ વૃક્ષની માફક સંપૂર્ણપણે નિશ્ચેત બનીને સ્થિર રહે છે. ગામ અથવા નગરમાં, ઉપાશ્રય આદિમાં જો સાધુ અનશન અંગીકાર કરે તો તેમના મરણ પછી મૃત ક્લેવરને ગામ બહાર કાઢવામાં આવેછે અને એ મરણને
,
