________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
153
.
૧૧) લોકસ્વરૂપ ભાવના :- જૈન દર્શન પ્રમાણે વિશ્વના ત્રણ વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે. ઉર્ધ્વ,અધો, તિર્યકઅથવા મર્યલોક. એના ખ્યાલના આકાર માટે લોકપુરુષની કલ્પના કરી છે – એક પુરુષ બન્ને પગ પહોળા કરી બન્ને હાથો કેડ ઉપર લગાવી ઊભો છે. કેડની નીચેનો ભાગ અધોલોક, ઉપરનો ભાગ ઉર્ધ્વલોક અને કેડની પાસે તિર્યલોક,
આવા લોકપુરુષમાં રહેલા ધર્માસ્તિકાયાદિ છ દ્રવ્યો, સ્થાનો, જંગલો, શીતપ્રદેશો, ઉષ્ણપ્રદેશો, એના વૈભવો, દુઃખો, રાજભુવનો, તેના માર્ગો, નદીઓ, સરોવરો, પર્વતો, વનસ્પતિઓ, નિગોદનું સ્વરૂપ આવા અનેક વિષયોનો વિચાર કરતાં મનમાં એક પ્રકારની સ્થિરતા આવે છે. અતિવિશાળ ચૌદ રાજલોકમાં પોતાના સ્થાનની અલ્પતા મોટા માંધાતાને પણ મૂંઝવી દે છે વિચાર સ્થિર થતાં અધ્યાત્મ સુખ આપે છે.
૧૨) બોધિ દુર્લભ ભાવના :- બોધિબીજ એવું અણમોલ રત્ન છે કે જેને મેળવ્યા પછી કદી દુર્ગતિ આવતી નથી પરંપરાએ સદ્ગતિ અને મોક્ષ મળે છે. આવું અણમોલ રત્ન ઘણી કઠિનાઈથી મળ્યું છે. જેમ કે જીવ સૂક્ષ્મ નિગોદમાંથી - અવ્યવહાર રાશિમાંથી બહાર નીકળે તે પછી સ્થાવરપણે ઉત્પન્ન થાય તે પછી એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય જેવા ત્રસ પણે ઉત્પન્ન થયા પછી પંચેન્દ્રિયપણું પામે છે.
આ ભાવના વડે એવી ભાવના ભાવવાની હોય છે કે મહામુસીબતે મળેલા મનુષ્યદેહને પામીને ઈન્દ્રિયોના વિષયોના સુખમાં કે સુખની તૃષ્ણામાં વિહ્વળ બની જે ધર્મ આચરતો નથી તે મૂર્ખ માણસ મોટા દરિયામાં ડૂબતા માણસને સુંદર વહાણનો યોગ મળવાછતાં પથ્થરને પકડનાર જેવો છે. ચિદાનંદજી એક પદમાં કહે છે.
“વાર અનંતી ચૂક્યો ચેતન, ઈણ અવસર મત ચૂક'
મરણસમાધિ પ્રકીર્ણકમાં આ બાર ભાવનાઓ ઘણા વિસ્તારપૂર્વક આપવામાં આવી છે; કારણ પ્રસ્તુત પ્રકીર્ણકનો મુખ્ય વિષય છે સમાધિ-જીવનમાં તેમ જ અંતિમ સમયે પણ. જો દુનિયાનું, તેમાં રહેલા પદાર્થોનું વાસ્તવિક અને સચોટ ૧૧૯. શ્રી મરણસમાધિ ગાથા ૫૭૦થી ૬૪૦.
