________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
૨) અવધિમરણ – જે જીવ આયુકર્મના જે દળિયાને અનુભવ કરીને મરે અને ફરીથી તે જ દળિયાને અનુભવીને મરે તો, પ્રથમનું મરણ તે અવધિમરણ.
96
૩) આત્યન્તિકમરણ – જે જીવ નરકાદિના વર્તમાન આયુષ્યકર્મના દલિકોને ભોગવીને મરે, મરીને ભવિષ્યમાં તે આયુને ભોગવીને ન મરે, તે જીવનું વર્તમાનભવનું મરણ આત્યન્તિક.
૪) અન્તઃશલ્યમરણ – અપરાધો શલ્યની જેમ ખૂંચતા હોય પરંતુ, લજ્જા કે અભિમાનના કારણે આલોચનાદિ ન થઈ હોય અને મરણ થાય તે.
૫) છદ્મસ્થ મરણ – કેવળી થયા વિના મરે તે.
બાકીના ૧૨ મરણ નીચે પ્રમાણે છે, જેના અર્થ સ્થાનાંગ સૂત્રમાં મરણના પ્રકારોની જેવા જ છે.
૬) વલમરણ ૭) વશાર્તામરણ ૮) તદ્ભવમરણ ૯) બાલમરણ ૧૦) પંડિતમરણ ૧૧) બાલપંડિતમરણ ૧૨) કેવલીમરણ ૧૩) વૈહાયસ મરણ ૧૪) ગૃહપૃષ્ઠમરણ ૧૫) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન ૧૬) ઈંગિનીમરણ ૧૭) પાદપોપગમન મરણ
પાક્ષિક સૂત્રવૃત્તિમાં પણ મરણના ૧૭પ્રકાર ગણાવ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે જ
છે. ૨૦
શ્રી વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર (ભગવતીસૂત્ર)માં મરણના પાંચ પ્રકાર બતાવ્યાછે.૨૧ ૧) આવીચિક મરણ ૨) અધિમરણ ૩) આત્યન્તિક મરણ ૪) બાલમરણ ૫) પંડિતમરણ.
(૧,૨,૩) આવીચિક મરણ, અવધિમરણ તથા આત્યન્તિક મરણના અર્થ આપણે આગળ જોયા. અહીં, ભગવતીસૂત્રમાં તે ત્રણે મરણ થવાના કારણમાં પાંચ પ્રકારો – દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવનો મહત્ત્વનો ફાળો દર્શાવ્યો છે. વળી, ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં દ્રવ્ય, કાળ, ભાવ અને ભવને ગણી લેવાયા.
દા.ત. આવીચિક મરણ - પાંચ પ્રકાર
-
૨૦. પાક્ષિકસૂત્રવૃત્તિ. સૂત્ર. ૬૪.
૨૧. શ્રી વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર. ૧૩મુ શતક. ૭મો ઉદ્દેશ.
