________________
મરણસમાધિઃ એક અધ્યયન
142
૫) ધ્યાનઃ-અશુભ પ્રવૃત્તિથી અટકીને શુભ પ્રવૃત્તિમાં આત્માને જોડી તેમાં એકાગ્રતા કેળવવી એટલે ધ્યાન. ધ્યાનના ૪ પ્રકાર છે - આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મધ્યાન, શુક્લધ્યાન. જેમાં પહેલા બે ત્યાજવા યોગ્ય છે પછીના બે આચરવા યોગ્ય છે, ,
૬) કાયોત્સર્ગ:- શરીરની બધી માયા, આસક્તિછોડી આત્મામાં રમમાણ થવું તે કાયોત્સર્ગ. દ્રવ્યથી ઉત્સર્ગ તે ગણ, અશન, પાન, ઉપકરણ, ઉપધિનો ત્યાગ અને ભાવથી કષાયોનો ત્યાગ, સંસારને વધારનાર મિથ્યાત્વનો ત્યાગ, જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોનો ત્યાગ.
પોતાનો અંતિમ સમય સુધારી, સમાધિપૂર્વક પંડિતમરણ પામવા ઈચ્છનાર સાધકને આયુષ્ય નજીક જાણે ત્યારે સર્વ ખાનપાનનો ત્યાગ કરવાનો હોય છે એ સમયે આહારમાં કે બીજી કોઈપણ દુન્યવી પદાર્થમાં તેનું મન રાગવાળું ન રહે તે માટે શરૂઆતથી જ તેને આ પ્રકારના બાહ્ય તથા અત્યંતર તપની આરાધના કરાવાય છે. મૃત્યુ નજીક હોય, આહારના પચ્ચકખાણ કરેલા હોય અને તે વખતે પરીષહો અથવા તિર્યંચાદિનો ઉપસર્ગો પણ આવે તો તે સમયે આગળથી કરેલી સાધનાના બળથી, હિંમતપૂર્વક, ધીરજથી તે તેનો સામનો કરી શકે છે. (છ) પ્રત્યાખ્યાન - (પચ્ચકખાણ)
પચ્ચકખાણ એટલે કે નિયમપૂર્વક કરેલો કોઈપણ વસ્તુનો ત્યાગ, ભલે પછી તે આહારનો હોય, ઉપધિનો હોય કે અનશન સમયે સૌથી વહાલા શરીરનો હોય; જો સમજપૂર્વક આત્માના હિતને વિચારીને સ્વેચ્છાએ કરવામાં આવે તો જીવને સમભાવ રાખવા પ્રેરે છે. જીવનમાં સમતા, સમભાવ આવી જતાં જીવની ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ થાય છે.
જૈન ધર્મમાં પ્રત્યાખ્યાનને એટલું બધું મહત્વનું સ્થાન અપાયું છે કે શ્રાવક કે સાધુ સવારે ઉઠતાની સાથેથી તે રાત્રે સૂતાં સુધી એક યા બીજા નિયમમાં બંધાયેલો રહે છે. જેમ કે:- સૂર્યોદયની બે ઘડી પછી અને સૂર્યાસ્તની બે ઘડી પહેલાં આહારપાણીની સઘળી ક્રિયાઓ પતાવવી. પ્રભુના દર્શન, વંદન વગર કંઈ ખાવું પીવું નહીં, ગુરુને વંદન કરવા અને તેમની પાસે યથાશક્તિ પચ્ચખાણ લેવું
શ્રાવકને માટે દેશ' થી અથવા સ્કૂલથી અપાતાં અણુવતો તથા સંયમ
