________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
140
રાગ, દ્વેષ, આસક્તિ, મોહ વગેરે ઓછા કરવા તે ભાવ ઉણોદરી. ઉણોદરી તપ કરવાથી આરોગ્ય જળવાય છે અને સાથે સાથે આસક્તિરહિતપણે આહાર કરવાથી પાપકર્મોના બંધ અટકી જાય છે.
૩) વૃત્તિસંક્ષેપ તપઃ- પોતાની ખાવાપીવાની ઈચ્છા ઘટાડવી તે વૃત્તિસંક્ષેપ. આતપદ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી કરી શકાય છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ચંદનબાળાના હાથે પારણું કર્યું ત્યારે તેમના અભિગ્રહમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને. ભાવ ચારે પ્રકારની વૃતિનો સંક્ષેપ હતો.
૪) રસત્યાગ:-વિગઈ=વિકૃતિ લાવે, તેથી વિગઈનોત્યાગ. મધ, માખણ, માંસ, મદિરા જેવી સર્વથા ત્યાગ કરવાલાયક અને દૂધ, દહીં ઘી, તેલ, ગોળ પકવાન વગેરેનો પણ યથાશક્તિ ત્યાગ કરવો તે “રસત્યાગ'. આ વિગઈઓ શરીરમાં વિકાર લાવે છે તેથી વિષય અને કષાયને કાબુમાં લેવા હોય તો વિગઈઓને પહેલી છોડવી જોઈએ.'
૫) કાયકલેશ તપ :- કર્મના નાશ માટે કાયાને કષ્ટ આપવું તે. દા.ત. મુનિજીવનમાં લોચ, વિહાર વગેરે. વળી મુનિજીવનમાં ઉપસર્ગ કે પરિષહ આવે ત્યારે સહન કરવાની જે શક્તિ જોઈએ તેને માટે આ કાયકલેશ તપ કરવામાં આવે છે. શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રમાં કાયલેશ તપના ૭ પ્રકાર છે.
૧) સ્થાનાયતિક – ઊભા રહી, કાયોત્સર્ગમાં સ્થિર થવું. ૨) ઉત્કટકાસન - બે પગ ભૂમિ પર ટેકવી ઉકડું બેસવું. ૩) પ્રતિમા સ્થાયી - ભિક્ષુ પ્રતિમાની વિભિન્ન મુદ્રામાં સ્થિર થવું.
૪) વીરાસનિક - સિંહાસન પર બેઠેલાંની જેમ બને ઘૂંટણ પર હાથ રાખી અવસ્થિત થવું અથવા સિંહાસન પર બેઠા પછી તેને હટાવી દેવાથી જે આસન થાય તે વીરાસન ધારણ કરવું.
૫) નૈષધિક - પલાંઠી વાળી સ્થિર થઈ સ્વાધ્યાય કરવાની મુદ્રામાં બેસવું ૬) દંડાયતિક - ડંડાની માફક સીધા ચત્તા સુઈ બે હાથપગ સ્થિર કરવાં.
૭) લંગડશાયી ભૂમિ પર સીધા સુઈને લકૂટની જેમ એડીઓ અને માથાને જમીન પર રાખી પીઠ આદિ મધ્યવર્તી ભાગને ઉપર ઉઠાવવો. ૯૪. શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર-૭મું સ્થાન કાયકલેશ સૂત્ર.૪૯, પૃ.૫૮૯.
