________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
કરવી એવી મહેચ્છા તત્ત્વદ્રષ્ટા-વેત્તા પુરુષોની હંમેશા રહે છે. તેઓ દેહ અને આત્માનો સંબંધ અને સ્વરૂપનો સદાકાળ આત્મજાગૃતિપૂર્વક વિચાર કરી રહ્યા હોય છે. જીવનના અંતિમકાળને સુધારવા માટે તેઓ તત્પર રહે છે. જીવન દરમ્યાન કરેલી શુભ આરાધનાઓનું પરિણામ અંતિમકાલની સમાધિ ઉપર રહે છે. અંતિમ આરાધના માટેના વિધિવિધાનો તત્ત્વજ્ઞાનના પાયા પર નિર્ભર છે અને તે સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિથી ગ્રાહ્ય છે તેને માટે આત્માનું અમરત્ત્વ, જડ ચેતનના સંયોગથી દુઃખદતા તથા ભયંકરતા અને ક્ષણિકતા, જન્મ મરણની પરંપરામાં રહેલું દુઃખનું જ્ઞાન હોવું આવશ્યક છે.
212
મોટાભાગે ઘણા ધર્મો, જગત ઈશ્વરસંચાલિત છે એમ માનેછે. ઈશ્વરવાદી આવા ધર્યો સંસારમાં જે બધી વ્યવસ્થા છે તેનો આધાર ઈશ્વરને માનેછે. જૈન ધર્મ ઈશ્વરવાદને સ્થાને કર્મવાદને માનેછે. આ સંસારમાં જીવને જન્મ, મરણ, દુ:ખ, સુખ, પ્રેમ, તિરસ્કાર, જ્ઞાન, યશ, પૈસા જે પણ કંઈ મળે છે તેનો આધાર તેના પૂર્વકૃત કર્મો છે. કર્મોને સરળતાથી સમજાવવા તેના આઠ પ્રકારો જૈન દર્શને આપ્યા છે –
૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મ ઓછેવત્તે અંશે જ્ઞાનનું આચ્છાદન કરે.
૨) દર્શનાવરણીય કર્મનો સ્વભાવ દ્વારપાળ જેવોછે તે કર્મ પદાર્થનું સામાન્ય દર્શન થવા દેતું નથી.
૩) વેદનીય કર્મનો સ્વભાવ મધથી લેપાયેલી તલવારની ધાર જેવી છે. જે પ્રથમ સુખ અને પછી દુઃખ ઉપજાવે છે. શાતા વેદનીય કર્મ સુખ અને અશાતા વેદનીય કર્મ દુઃખ આપે છે.
૪) મોહનીય કર્મના ઉદયથી જીવ પારમાર્થિક હિતાહિતનો વિવેક ભૂલી પૌદ્ગલિક ભાવમાં રમણ કરે છે.
૫) આયુષ્યકર્મનો સ્વભાવ હેડના જેવો છે. હેડમાં પડેલા જીવને મુદત પૂરી થયા સિવાય છૂટકો નથી તેમ આયુષ્ય હોય એટલું ભોગવ્યા વિના છૂટકો નથી.
૬)'ચિત્રકારની જેમ નામકર્મ જીવના ગતિ, જાતિ, શરીરાદિ રૂપો કરે છે. ૭) ગોત્રકર્મ કુંભારના જેવુ છે. કુંભારે બનાવેલું માટલું મદિરા ભરવા તથા
