________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
210
નિયમન સિવાયની તમામ શક્તિઓ મેળવી શકે છે.
માધ્વાચાર્ય એમ માને છે કે દરેક જીવમાં જ્ઞાનનું પ્રમાણ એકસરખું નથી હોતું. તેથી જ્ઞાનભેદને કારણે આનંદમાં પણ ફરક હોય છે. સ્વામીનારાયણનો મત પણ આ પ્રમાણે છે.
વલ્લભાચાર્યનો માર્ગ પુષ્ટિમાર્ગ છે. તેઓ માને છે કે મોક્ષની સ્થિતિમાં જીવ જુદુ અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને શ્રીકૃષ્ણની રાસલીલામાં ભાગ લઈ ભજનાનંદ મેળવે છે.
ન્યાય-વૈશેષિક દર્શન પ્રમાણે મોક્ષ એટલે દુઃખની આત્યન્તિક નિવૃત્તિ. સાંખ્ય અને યોગદર્શન પ્રમાણે સંસારના તાપથી મુક્ત થઈને મોક્ષમાં ગયેલો જીવ આકાશમાં તારાપે અવિચલ સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે. સાંખ્યમતમાં આત્માને નિર્વિકાર તથા નિષ્ક્રિય માન્યો છે. ચાર્વાક દર્શનઃ
વૈદિક ક્રિયાકાંડની નિરર્થકતામાં જૈન અને બૌદ્ધની જેમ જ માને છે. ચાર્વાક મત પ્રમાણે શરીરથી અલગ અવસ્થામાં આત્માનું અસ્તિત્વ જ નથી, શરીર જ સર્વસ્વ છે, તેથી ઈંદ્રિયોનો વિલાસમાર્ગ તેમણે અપનાવ્યો. તેઓ માને છે કે જ્યાં સુધી જીવન છે ત્યાં સુધી સુખમાં જીવવું, દેવું કરીને પણ ઘી પીવું." બૌદ્ધ દર્શન -
ચાર આર્યસત્યોના જ્ઞાનને મોક્ષસાધન માને છે. ૧) દુઃખ, ૨) સમુદય, ૩) નિરોધ અને ૪) માર્ગ.
રાગાદિ નિર્મલ પરંપરા-પીવાસનાના નષ્ટ થવાથી મુક્તિ મળે છે. નિર્મલ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ એટલે જ મોક્ષ. જીવનસાધનાની પૂર્ણાહૂતિ એટલે જ નિર્વાણ, અને નિર્વાણ એટલે શૂન્યમાં ભળી જવું.
આત્મામાં રહેલા લેશો અને દોષોને દૂર કરવા ધ્યાન ધરવું અને એમ કરીને આત્માને નિર્મળ કરવા પ્રયત્ન કરવો એ જ ભગવાન બુદ્ધનું લક્ષ્ય હતુ અને તે ११. यावज्जीवेत्सुखं जीवेतृणं कृत्वा धृतं पीबेत् । भष्मिभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः॥
- સર્વદર્શન સંગ્રહ-માધવાચાર્ય પૃ.૨૪.
