________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
179.
ચાણક્ય
(મરણસમાધિ ગાથા ૪૭૯) પાટલીપુત્ર નગરમાં મૌર્યવંશમાં જન્મેલો, બિંદુસાર નામે રાજા હતો. તેને . જિનધર્મમાં રક્ત ચિત્તવાળો, “ઔત્પાતિકી વગેરે બુદ્ધિથી યુક્ત ચાણક્ય નામે મંત્રી હતો.
એક વખત પૂર્વે રાજયભ્રષ્ટ કરેલાં નંદરાજાના સુબંધુ નામના મંત્રીએ પૂર્વવેરથી ચાણક્યના દોષ બતાવવા રાજાને ઉશ્કેર્યો અને કહ્યું, “ચાણક્ય મંત્રીએ તમારી માતાને પેટ ચીરીને મારી હતી”. વાસ્તવમાં વાત સાચી હતી પણ માતાનું પેટ ચીરવા પાછળ હતું કંઈક આવો હતો –
ગર્ભવતી માતાએ ભોજન સમયે પતિનો વિષમિશ્રિત કોળિયો ખાઈ લીધો હતો. અને તેથી ઝેરથી વ્યાકુળ બની મરણને પામી હતી. મરેલી રાણીના પેટમાંથી બાળકને ચાણક્ય દ્વારા બચાવી લેવાયું –અગમચેતીપૂર્વક બાળકને બચાવી લેવા છતાં બાળકના મસ્તકે કાળાવવાળું ઝેરનું બિંદુ લાગ્યું હતું -
હકીકતથી અજાણ રાજા સુબંધુ મંત્રીની વાત સાંભળીને ગુસ્સે ભરાયો અને ધાવમાતાને પ્રશ્ન પૂછ્યો -
ધાવમાતા પણ રાજાના ગુસ્સાનું કારણ જાણતી ન હોવાથી વિગતે વાત ન કરતાં એમ કહ્યું કે વાત સાચી છે.
પછી પ્રસંગે ચાણક્ય રાજા પાસે આવ્યો ત્યારે રાજા ભૂકુટિ ચડાવીને વિમુખ થયો. પોતાનો પરાભવ જોઈ ચાણક્ય ઘરે આવ્યો. ઘરનું ધન, પુત્ર, પ્રપૌત્ર વગેરે સ્વજનોને આપીને નિપુણ બુદ્ધિથી વિચાર્યું - “મારા મંત્રીપદની ઈચ્છાથી કોઈપણ ચાડિયાએ રાજાને મારા વિરુદ્ધ કુપિત કર્યા છે તેથી એ પણ ચિરકાળ દુઃખથી પીડાતો જીવે, એવું કરું.”
તેણે શ્રેષ્ઠ સુગંધીની મનોહર મેળવણીના પ્રયોગથી ચૂર્ણોને વાસિત કર્યા, દાભડામાં ભર્યા (એક વાસપુટી તૈયાર કરીને દાબડામાં મૂકી) તથા ભોજપત્રમાં આ પ્રમાણે લખ્યું છે - “જે આ ઉત્તમ ચૂર્ણોને સુંઘીને ઇંદ્રિયોના અનુકૂળ વિષયોને ભોગવશે તે યમમંદિરે જશે અને જે શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોને, આભરણોને, વિલેપનો,
