________________
મરણસમાધિઃ એક અધ્યયન
29
જૈનગ્રંથાવલી (પૃષ્ઠ ૪૪)માં ચતુદશરણ ઉપર ૮૦૦ શ્લોક પ્રમાણ ટીકા રચનાર આચાર્ય ભુવનતુંગસૂરિનો ઉલ્લેખ છે તથા સોમચંદ્રસૂરિના ગુરુભાઈ ગુણરત્નસૂરિએ અવચૂરિ લખેલી છે તેનો પણ ઉલ્લેખ છે.
ચતુર શરણ પ્રકીર્ણક (ગાથા ૬૩) સંપૂર્ણપણે પદ્યમાં છે. તેમાં ગાથા છંદનો ઉપયોગ થયો છે.
અંતિમ સમયે જીવને અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ તથા કેવલી પ્રરૂપિત ધર્મનું શરણ લેવાનું હોવાથી પ્રસ્તુત ગ્રંથનું નામ ચતુઃશરણ પડ્યું છે. અરિહંતાદિ ચારેનું શરણ લેવાથી તથા વિચાર અને આચારની નિર્મળતા રાખવાથી ઘણા ચીકણા પાપકર્મોનો નાશ થાય છે એ આ પ્રકીર્ણકનો મુખ્ય સાર છે. પ્રારંભમાં ગ્રંથકારે મંગલરૂપ છ આવશ્યકોને યાદ કર્યા. અને તેમાંથી પ્રથમ આવશ્યક
સામાયિકની મહત્તા બતાવી – “સામાયિક એ સદોષ મનોવૃત્તિનો ત્યાગ કરીને નિર્દોષ ત્રિવિધ વ્યાપારમાં આત્માને જોડવાનું સાધન છે.” સામાયિકને શુદ્ધ રૂપે આચરીને બાકીના આવશ્યકો - ચતુર્વિસંતિસ્તવ, વંદના, પ્રતિક્રમણ, કાયોત્સર્ગ, પ્રત્યાખ્યાનને યથાર્થ સાધી શકાય છે.
ચાર શરણ, દુષ્કૃત ગહ તથા સુકૃતની અનુમોદનાની વાત અહીં સરળ ભાષામાં રજૂ કરાઈ છે. અરિહંતાદિ ચારેના સ્વરૂપનું વર્ણન કરી જે ભવ્ય જીવોને આચારનું શરણ મળે છે તેમને ધન્ય કહ્યાં છે. તે પછી જન્મજન્માંતરમાં આત્માએ જે કોઈ દુષ્કૃત્ય આચર્યા હોય, જેમ કે – મિથ્યાત્વ, અરિહંતાદિની આશાતના, જીવોને કરેલાં પરિતાપ, ધર્મવિરુદ્ધ કથન - તે સર્વેની નિંદા કરવી જોઈએ તેનું નિરૂપણ અહીં થયું છે અને જેમ ખોટાં કામોનો પશ્ચાત્તાપ જરૂરી છે તેમ સારા કાર્યો જેવા કે- અરિહંતાદિના ગુણોની સ્તવના, જિનવચન અનુસાર કરેલાં દાનાદિ, સામાયિક, પૌષધ, પ્રતિક્રમણ, જિનપૂજા, ગુરુસ્તુતિ, રથયાત્રા, ઉપશમ, વિવેક, સંવર, દયા વગેરે કાર્યો કરવાની તક મળી હોય તે સર્વેને યાદ કરી ફરી ફરી એવા શુભકાર્યો કરવાનો અવસર પ્રાપ્ત થાય એવા વિચારપૂર્વક સુકૃતની અનુમોદનાની પણ અહીં આવશ્યકતા બતાવી છે. કરેલાં સુકૃતને વાગોળવાથી શુભ ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે. અંતિમ ગાથાઓમાં ચતુદશરણ ગમન, દુષ્કૃત નિંદા તથા સુકૃત અનુમોદનાનું ફળ જણાવ્યું છે.
