________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
આ ત્રણ જાતના મરણ ઉપરાંત જન્મ મરણનો અંત કરી શકે એવી ચાર અંતક્રિયાછે. ચાર અંતક્રિયા -
૧) અલ્પકર્મવાળા જીવ ઘર છોડીને, સંયમ સ્વીકારે, સંયમથી સંવર અને સમાધિની વૃદ્ધિ કરે, તે રૂક્ષ હોય છે, સંસારને પાર કરવાની તમન્નાવાળો હોય છે. નાની મોટી તપસ્યાઓ કરે છે, કઠણ તપસ્યા કે વેદનાને તે સહેતો નથી, આવા મહાત્માઓ લાંબા કાળે, દીક્ષા પર્યાય પછી જ સર્વદુઃખોનો અંત કેરી મોક્ષ પામે છે. દા.ત. ભરત ચક્રવર્તી.
૨) મનુષ્યભવમાં જન્મેલો કોઈ જીવ ઘણા કર્મોવાળો હોય, ઘરબાર છોડી દિક્ષા લે છે. એવી આકરી તપસ્યા આદરે છે, ભયંકર વેદનાને સ્વીકારે છે, કે થોડા સમયમાં જ તે સર્વદુઃખોનો અંત કરી મોક્ષ પામે છે. દા.ત. ગજસુકુમાર મુનિ.
૩) બધી સામગ્રી હોવા છતાં, કેટલાંકજીવબહુ લાંબા કાળે, સર્વદુઃખોનો નાશ કરી, મોક્ષ પામે છે. આ પ્રકારની અંતક્રિયાસનકુમાર ચક્રવર્તીએ કરી હતી.
૪) અલ્પકર્મવાળો જીવ દીક્ષા લઈ તપસ્યા ન કરે, વેદના ન સહે, છતાં અલ્પકાળમાં સર્વદુઃખોનો નાશ કરી શકે છે. દા.ત. મરુદેવી માતા - કર્મો ક્ષીણ થયેલાં હોવાથી ઋષભદેવની સમવસરણની ઋદ્ધિ હાથી ઉપર બેઠા બેઠા જોતા હતા, ત્યાં જ આયુષ્ય પૂરું થયું અને તેઓ સિદ્ધ થયાં.
આમ, સ્થાનાંગ સૂત્રમાં બાલમરણના ૧૧ પ્રકાર + ૨ પ્રકારે પંડિત મરણ + ૪ પ્રકારેની અંતક્રિયા-આમ, મરણના ૧૭ પ્રકારો દર્શાવ્યાં છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રના સત્તરમા સમવાયમાં ૧૨૧મા સૂત્રમાં મરણના પ્રકાર નિર્દેશાયા છે, જે આ પ્રમાણે –
૧) આવી ચિમરણ-વિચિ એટલે (૧) જલના તરંગ, લહેર. (૨) વિચ્છેદ. જેમ પાણીમાં વાયુના નિમિત્તે એક પછી એક એમ તરંગ ઉઠે તે પ્રમાણે, આયુકર્મના દલિક પ્રતિસમયમાં આવે અને જાય. આયુકર્મના દલિકોનું નાશ થવું તે મરણ.
૧૮. કથા માટે જુઓ. પ્રસ્તુત પુસ્તકનું ચોથું પ્રકરણ. ૧૯. શ્રી સમવાયાંગસૂત્ર. ૧૭મો સમવાય. ૧૨૧ મુ સૂત્ર.
