________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
•
139
શુદ્ધતાને પામે છે તેમ તપરૂપી તાપમાં આત્મા વધુ શુદ્ધ બને છે. એ તપ વિશે આગળના મુદ્દામાં વિચારીશું.
(ચ) તપ :
અનંતકાળથી જીવ આ ચારગતિરૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરેછે તેનું મુખ્ય કોઈ કારણ હોય તો તે આત્માને વળગેલાં કર્મોના આવરણો. સિદ્ધિગતિને મેળવવા માટે જીવે પુરુષાર્થપૂર્વક કર્મોનો ક્ષય કરવો પડે છે. સંપૂર્ણ કર્મોનો ક્ષય એટલે કે કર્મરહિત જીવની અવસ્થા તે જ મુક્તિની અવસ્થા.
કર્મોથી અળગા થવા માટે તપ એ રામબાણ ઉપાય છે. તપ દ્વારા કર્મોની નિર્જરા થાય છે. આ નિર્જરા અકામ તથા સકામ બે પ્રકારની હોય છે. પોતાની ઈચ્છા વિના જે તપ કરે, કષ્ટ સહન કરે તે અકામ નિર્જરા કહેવાય, જેમાં અનિચ્છાએ કષ્ટ સહન કરતાં પશુ, પંખી તથા વનસ્પતિનો સમાવેશ થાય છે. બીજો પ્રકાર સકામ નિર્જરાનો છે, જેમાં જીવ મોક્ષ મેળવવાની ઈચ્છા સાથે અથવા કર્મક્ષય થવાની ઈચ્છાથી, ઈચ્છા નિરોધને ખાતર તપ કરે છે.
કર્મની નિર્જરા બાર પ્રકારે થઈ શકે છે. જે તપ આત્મા સાથે શરીરને પણ તપાવે, શરીરને પણ કષ્ટ આપે તે બાહ્ય તપ, તે છ પ્રકારના હોય છે. અને જેનાથી બાહ્ય શરીર ન તપે પરંતુ અત્યંતર રીતે આત્મા તથા મન તપે તેવા તપને અત્યંતર તપ કહે છે. તેના પણ છ પ્રકાર છે.
બાહ્ય તપ –
૧) અનશન :- આગળ આપણે જોઈ ગયા તેમ અનશન એટલે આહારપાણીનો યથાયોગ્ય અવસરે ત્યાગ કરવો. યાવસ્જીવ અથવા યાવત્કથિત અને ઈત્વરિક એમ બે પ્રકારે અનશન થાય છે. જેમાં મૃત્યુ ન આવે ત્યાં સુધી ખાનપાનનો ત્યાગ એ યાવત્કથિત અનશન ; જેના વળી પાછા ત્રણ ભેદ – ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન, ઈંગિની, પાદપોપગમન છે અને ઉપવાસ, છઠ્ઠુ અક્રમ તપ કે જે અમુક સમયની મર્યાદામાં થાય છે તે ઇત્વરિક અનશન છે. છઠ્ઠું અક્રમ આદિ તપ અનાદિની આહારસંજ્ઞાના સંસ્કારોને તોડવા માટે કરાય છે કારણ જીવનું અંતિમ લક્ષ તો અણાહારી એવું સિદ્ધિ પદ મેળવવાનું છે.
૨) ઉણોદરી :– ભૂખ કરતાં ઓછું ખાવું તે દ્રવ્ય ઉણોદરી અને ખાતી વખતે
