________________
મરણસમાધિઃ એક અધ્યયન
98
ઈત્વરિક અનશન અવધૂત એટલે કે, કાળની મર્યાદાપૂર્વક થાય છે. જેમ કે
આ અનશનને આદરનાર મુનિ ચતુર્થભક્ત (ઉપવાસ), ષષ્ઠભક્ત, અષ્ટમભક્ત, દસમભક્ત, દ્વાદશભક્ત, ચતુર્દશભક્ત, અર્ધમાસિક તપ, માસક્ષમણ, દ્વિમાસિક, ત્રિમાસિક યાવત્ છ માસિક તપ સુધી જે તપ કરે તે ઈ–રિક અનશન કહેવાય છે.
થાવત્કથિત અનશન અનવકૃત છે, તેમાં સાધક મરણપર્યત આહારત્યાગની પ્રતિજ્ઞા લે છે.
યાવસ્કથિત્ અનશન બે પ્રકારે થાય છેભક્તપ્રત્યાખ્યાન - પ્રત્યાખ્યાનપૂર્વક ક્રમશઃ આહાર ત્યાગ તથા પાદપોપગમન-સંપૂર્ણપણે આહાર ત્યાગ. જૈનેન્દ્રવણ – જૈનેન્દ્ર સિદ્ધાંત કોશમાં અનશનનું લક્ષણ બતાવતાં કહ્યું કે - જે મન ઈંદ્રિયોને જીતે છે, આ ભવ પરભવના વિષયસુખની અપેક્ષા રાખતો નથી, પોતાના આત્માના સુખમાં જ નિવાસ કરે છે અને સ્વાધ્યાયમાં તત્પર રહે છે, તેવો પુરુષ કર્મની નિર્જરાર્થે એક દિવસ વગેરેનું પરિમાણ કરીને લીલા માત્રથી આહારનો ત્યાગ કરે છે, તે અનશન નામનું તપ છે.”૨૪
ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ ત્રણ પ્રકારે કરવાનો હોય છે. મન, વચન, કાયાની કર્મગ્રહણ કરવામાં નિમિત્તવાળી ક્રિયાઓનો ત્યાગ એટલે જ અનશન.
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં પાંચમા “અકામમરણીય અધ્યયનમાં મરણના બે પ્રકાર બતાવ્યાં છે
૧) સકામ મરણ તથા ૨) અકામ મરણ. સકામ મરણ - ધ્યેયપૂર્વક અને શાંતિપૂર્વક અવસાન થાય તો, તે સકામ મરણ
૨૩. ર૪મા તીર્થંકરના સમયમાં છ માસ સુધીનું ઉત્કૃષ્ટ અનશન હોઈ શકે, પ્રથમ
તીર્થકરના સમયમાં એક વર્ષ તથા મધ્યના બાવીસ તીર્થકરોના સમયમાં આઠ
માસનું ઉત્કૃષ્ટ અનશન હોઈ શકે. ર૪. જૈનેન્દ્ર વર્ણી – જૈનેન્દ્ર સિદ્ધાંત કોશ. ૨૫. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર - કવૈયાલાલજી, ભા.૨, અ૫, પૃ.૧૨૩-૨૪.
