________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
152
છે. પાંચ ઈન્દ્રિયોની રાગદ્વેષયુક્ત પ્રવૃત્તિ, સંસારનો લાભ કરાવનાર ક્રોધાદિ ચાર કષાયો તથા નવ નોકષાયો અવિરતિપણું, મન, વચન, કાયાની શુભ અથવા અશુભ પ્રવૃત્તિથી કર્મોનું આગમન થાય છે આવા આશ્રવને ધર્મકરણી દ્વારા દાબી શકાય છે. - ૮) સંવરભાવના - આશ્રયો દ્વારા જે બારણાં ઉઘડે તેને બંધ કરવા તે સંવર. આર્ત-રૌદ્ર ધ્યાનનો ત્યાગ, ક્રોધાદિ ચાર કષાયોને જીતવા, મન, વચન, કાયાના અપ્રશસ્ત યોગો પર વિજય મેળવવો તે સંવર કહેવાય છે. સંવર છે પ્રકારે થાય છે. (૧) સમિતિ, (૨) ગુપ્તિ, (૩) યતિધર્મો, (૪) ભાવના, (૫) પરિષહ જય અને (૬) ચારિત્ર
સર્વ આશ્રવોનો રોધ કરનાર, શુદ્ધ શ્રદ્ધા તથા શુભોપયોગરૂપ સંવરવાળો આત્મા અવશ્ય મોક્ષગામી થાય છે.
૯) નિર્જરા ભાવના :- કર્મોનું ધીરે ધીરે ઝરવું - ઓછું થવું એટલે નિર્જરા. તપ દ્વારા કર્મની નિર્જરા થાય છે. તીવ્ર કષાયને વશ થઈને બાંધેલા નિકાચિત કર્મનો પણ તપદ્વારા નાશ કરી શકાય છે. જ્ઞાન ઉપર સચિ, વૈયાવચ્ચમાં તત્પરતા, સેવાભાવપૂર્વક માંદાની માવજત, વૃદ્ધની સેવા, પાપની આલોચના, મળેલા સમયમાં સ્વાધ્યાયાદિ, દ્વારા કર્મની નિર્જરા થઈ શકે છે.
૧૦) ધર્મભાવના:- દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીને ધારણ કરી રાખે, તેને ટેકો આપે તે ધર્મ. આ ધર્મનું પ્રાણીઓ શરણું લે છે તેને આ ભવમાં અને પરભવમાં અનેક લાભો મળે છે. આ ધર્મ ૪ પ્રકારે થઈ શકે છે - દાન, શીલ, તપ, ભાવ.
ધર્મ દ્વારા ક્ષમા, નિરભિમાનીપણું, સરળતા, પવિત્રતા, સત્યનિષ્ઠા વગેરે ગુણોનો વિકાસ થાય છે. ધર્મને શરણે ગયેલો માણસ સંયમ, તપ વગેરેનો આગ્રહી બને છે આત્મસ્વરૂપનું તેને ભાન થતાં પર વસ્તુ તરફનો તેનો રાગ ઘટી જાય છે.
શરૂઆતમાં સામાન્ય બાહ્યત્યાગથી ધર્મ શરૂ થાય છે. ધીમે-ધીમે શરીર અને મન ઉપર કાબુ વધે છે અને છેવટે શરીર પરની માયા પણ છૂટી જાય છે. આમ ધર્મ દ્વારા પ્રાણીનો ક્રમસર વિકાસ થાય છે.
