________________
મરણસમાધિ : એક અધ્યયન
સમાધિમરણના સાધકે લૂખાસૂકા તથા પરિમિત ભોજન માટેતૈયારી રાખવી. ઉપવાસ-માસક્ષમણના પારણે અતિ, બહુ પ્રકારનું, બહુ વાર ભોજન લેવા કરતાં રોજ પરિમિત ભોજન શ્રેષ્ઠ છે. એમ મરણસમાધિ ગાથા ૧૩૨ તથા મૂલાચાર સમયસારાધિકાર ગાથા ૪૭માં કહ્યું છે.
128
આમ, સમાધિમરણને અંગે મૂલાચારમાં તથા મરણસમાધિમાં ઘણી સમાન બાબતો જાણવા મળે છે.
ભગવતી આરાધના ઃ
શિવાર્ય આચાર્યની આ રચના છે. કુલ ૨૧૬૪ ગાથાઓવાળો આ ગ્રંથ મૂલારાધના તરીકે પણ ઓળખાયછે. ગ્રંથના નામ પ્રમાણે આરાધનાને કેન્દ્રમાં રાખી અહીં આરાધનાના આનુષંગિક મુદ્દાઓમાં મરણના વિવિધ પ્રકારો, સમાધિમરણના ત્રણ પ્રકાર, બાર અનુપ્રેક્ષા વગેરનું વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન છે. સમાધિની આવશ્યકતા બતાવી, અંતિમ સમયે આવી સમાધિ જાળવી સિદ્ધિગતિને પામનાર મહાપુરુષોના દ્રષ્ટાંતો પણ અહીં આપ્યાંછે. એમાંના ઘણા મરણસમાધિ પ્રકીર્ણકમાં પણ લેવામાં આવ્યાંછે. જેમ કે -
અવંતિકુમાર (૧૫૪૮), સુકોશલ મુનિ (૧૫૪૯), ગુજસુકુમાર મુનિ (૧૫૫૦), સનતકુમાર (૧૫૫૧), લલિતઘટ વગેરે બત્રીસ મુનિઓ (૧૫૫૪), ચિલાતીપુત્ર (૧૫૯૨), દંડ મુનિ (૧૫૬૩), ગૌશાળામાં રહેલાં ચાણક્ય (૧૫૬૫).
ભગવતી આરાધના પ્રમાણે સમાધિમરણ અથવા પંડિતમરણ ત્રણ પ્રકારનું હોય છે – પ્રાયોપગમન, ભક્તપ્રત્યાખ્યાન તથા ઈંગિનીમરણ. ત્રણે પ્રકારના મરણને યોગ્ય શાસ્ત્રોક્ત ચારિત્રવંત સાધુ હોય છે અથવા તો એમ કહી શકાય કે આવા સાધુ જ સમાધિમરણને પામી શકે છે.
ભગવતી આરાધના પ્રમાણે ભક્તપ્રત્યાખ્યાન મરણ બે પ્રકારે છે.
૧) અવિચાર ભક્તપ્રત્યાખ્યાન – અનાયાસ મરણ. દા.ત. સાપ, આગ, હાથી, ભેંસ, શત્રુ, ચોર, મ્લેચ્છ, મૂર્છા, વિસૂચિકા આદિ તત્કાળ મરણ નીપજાવે તેવા પ્રસંગે વ્યક્તિ અંગીકાર કરે તે અવિચા૨ ભક્તપ્રત્યાખ્યાન.
