________________
155
પ્રકરણ -૪ મરણસમાધિ પ્રકીર્ણકમાંની દ્રષ્ટાંતકથાઓ ૧. ભૂમિકા :
પ્રાચીન કાળથી જ જગતમાં કથાસાહિત્યને જીવનના રસ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યું છે. આબાલવૃદ્ધ સૌને કથામાં રુચિ હોય જ છે. કથા જ્ઞાન સાથે ગમ્મત કરાવી જાય, કુતૂહલ જાગૃત કરે, જિજ્ઞાસાને પણ પૂર્ણ કરે. જગતના બધા ધર્મોના ધાર્મિક સાહિત્યમાં અનેક કથાઓ નાના-મોટા સ્વરૂપે આપણને જોવા મળે છે.
પ્રાચીન કાળમાં ભોજક, ગઢવી, ચારણ, ભાટ વગેરે લોકબોલીમાં સામાન્ય જનતાને કથાસાહિત્યનું પાન કરાવતાં. પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્ય તેમ જ ધાર્મિક સાહિત્યમાં ઉપદેશ આપવા માટે કથાનો આશ્રય લેવાતો.
ઋગ્વદ આદિ વૈદિક સંહિતાઓ, રામાયણ, મહાભારત જેવા પ્રસિદ્ધ ગ્રંથો, બુદ્ધના પૂર્વજન્મને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાયેલી જાતકકથાઓ તથા બીજી પણ અનેક કથાઓ, જૈન ધર્મમાં પણ ભગવાન મહાવીરથી આજ સુધી વિવિધ ભાષાઓમાં મળતી નાની-મોટી કથાઓ સાહિત્યમાં કથાનું સ્થાન કેટલું મહત્ત્વનું છે તે દર્શાવે છે. આ કથાઓ દ્વારા જનસામાન્યને સદાચાર, નીતિ, આચાર વગેરેના ઉપદેશ અપાતો. ૨. આગમોમાં કથા -
આગમ સાહિત્ય ચાર વિભાગોમાં – અનુયોગોમાં વિભાજિત થયેલું છે. ૧) ચરણકરણાનુયોગ, ૨) ધર્મકથાનુયોગ, ૩) ગણિતાનુયોગ, ૪) દ્રવ્યાનુયોગ.
ધર્મકથાનુયોગ અંતર્ગત આવતાં સૂત્રકૃતાંગ, ભગવતીસૂત્ર, અંતકતદશાંગ, અનુપાતિકદશા, ઉપાસકદશા, વિપાકસૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર આદિ અનેક ગ્રંથોમાં પ્રસંગોપાત દ્રષ્ટાંતો, કથાઓ આપણને જોવા મળે છે, જ્યારે જ્ઞાતાધર્મકથા કથાઓથી ભરપૂર ગ્રંથ છે.
આગમો ઉપરની વ્યાખ્યાઓમાં પણ કથા જોવા મળે છે. નિર્યુક્તિઓમાં સ્થાનક, આખ્યાનક, ઉદાહરણ વગેરે ગાથાઓપેસંગ્રહિત છે. ભાષ્યોમાં અનેક કથાનક અનેદ્રષ્ટાંત દ્વારા વિષયનું પ્રતિપાદન થયેલું છે. ચૂર્ણિઓગદ્યપ્રધાન હોવાને લીધે કથાસાહિત્યનું નવુંજ સ્વરપ જોવા મળે છે. તો વળી ટીકાઓતો કથાસાહિત્યનો અખૂટ ભંડાર છે. ટીકાઓ સંસ્કૃતમાં હોવા છતાં કથાઓ પ્રાકૃતમાં છે.
