________________
સ્તોત્રસાહિત્યની વિરાટ સૃષ્ટિ છે || તંત્રશાસ્ત્રમાં પરિભાષિત કરવામાં આવેલ સ્તોત્રના છ પ્રકારો છે. તે ઉપરાંત શ્રી રુદ્રદેવ ત્રિપાઠીએ બીજા ત્રણ પ્રકારો આરાધના, અર્ચના અને પ્રાર્થના જણાવ્યા છે. જે અન્ય આચાર્યોના મતાનુસાર સ્તોત્રના મૂળભૂત પ્રકારો છે. સ્તોત્રની વિભાવના અનુસાર પણ આ ત્રણે પ્રકારનું અસ્તિત્વ સ્તોત્રમાં હોય છે. પોતાના ઇષ્ટદેવના રૂપ-ગુણની યશગાથા, તેને પ્રાપ્ત થતી વિભૂતિઓનું વર્ણન સ્તોત્રમાં થાય છે તે ઇષ્ટનું આરાધન-સ્તોત્ર છે. જ્યારે દ્રવ્યપૂજા સાથે સ્તોત્રનું ગાન કરવામાં આવે છે, જેમાં પ્રભુના કર્તુત્વનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું હોય છે. તે અર્ચના સ્તોત્ર છે. ઇષ્ટદેવના ચરણોમાં પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે ત્યારે તેના કરતાં ભક્ત પોતાને લઘુ, હીન, ન્યૂન દર્શાવે છે અને પ્રભુને ઉત્કૃષ્ટ બતાવીને તેની પ્રશંસા કરતા શબ્દોની હારમાળા બનાવે છે. તે પ્રાર્થનાસ્તોત્ર છે. તે ઉપરાંત ઈષ્ટદેવનાં અનંત નામવાળાને પણ સ્તોત્રનો એક પ્રકાર ગણાવ્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે વિષ્ણુસહસ્ત્રનામ અને લલિતસહસ્રનામ આવા પ્રકારનાં સ્તોત્રમાંનાં એક છે.
ઉપર્યુક્ત સ્તોત્રના પ્રકારો જોવા મળે છે. જ્યારે કે ઉપલબ્ધ સ્તોત્રસાહિત્યના આધાર પર તો સ્તોત્રોના અનેક પ્રકાર કરી શકાય છે. ઉદાહરણ તરીકે તેને નીચેના પ્રકારોમાં આચાર્યોએ વિભાજિત કર્યા છે :
(૧) સંખ્યાશ્રિત સ્તોત્ર : મુક્તક, પક્ષક, ષષ્ઠી, સપ્તક, અષ્ટક, દશક, દ્વાદશી, ષોડશી, બિશતિકા, ચતુબિશતિકા, કાત્રિશિકા, પશ્ચાશતી શતક, સહસ્ત્રનામ વગેરે.
(૨) કલાશ્રિત સ્તોત્ર : નિગ્રહ, અનુગ્રહ, ઉપાલંભ, પીડાહર, ઋણહર, દારિદ્રનાશક, રક્ષાકવચ, શરણ વગેરે.
(૩) ધ્યાનપૂજાશ્રિત સ્તોત્ર : ન્યાય, ધ્યાન, હૃદય, પ્રાર્થના, અપરાધ, ક્ષમાપના, માનસ–પૂજા, આત્મબોધ, કેવલ્ય, વૈરાગ્ય વગેરે.
(૪) મંત્રપદાશ્રિત : વિભિન્ન દેવતાઓના મંત્રોના સમાવેશ સાથેનું સ્તોત્ર.
(૫) શાસ્ત્રાશ્રિત સ્તોત્ર જુદાં જુદાં શાસ્ત્ર અને સંપ્રદાયના સિદ્ધાંતોનું પ્રતિપાદન કરવાવાળાં સ્તોત્ર. (૬) કાવ્યકલાશ્રિત સ્તોત્ર : જેમાં
૧. કોષની દૃષ્ટિએ નામવાળા અષ્ટોત્તરશતનામ, સહસ્ત્રનામ વગેરે ૨. ભાષાની દૃષ્ટિએ વિવિધ ભાષાઓના સૌષ્ઠવથી સર્જાયેલું સ્તોત્ર ૩. છંદોને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવવામાં આવેલ આર્યાદિક સ્તોત્ર ૪. અલંકારને માધ્યમ બનાવીને લખવામાં આવેલું સ્તોત્ર. જેમાં શબ્દ અને અર્થગત
અલંકારોનું પ્રમુખ સ્થાન હોય છે. (૭) ચમત્કારાશ્રિત સ્તોત્ર : કાવ્ય તથા તેના સંબંધિત અન્યોન્ય જુદા જુદા ચમત્કાર જેવી
