________________
કાર્યમાં ઠીક ઠીક ઉપયોગી નીવડતી. આ સિવાય કર’ તરીકે ખેડૂતને બીજું કંઈ જ ભરવાનું ન રહેતું. એથી આ નિયમ ખેડૂતો રાજીખુશીથી બરાબર પાળતા. ગોંડલ રાજ્યમાં આ રીતે રાજ્યભાગની વ્યવસ્થા હતી, ત્યારે જામનગર રાજ્યમાં વિઘોટીની પ્રથા ચાલી આવતી હતી. આ બે જાતની પ્રથામાં બહુ ઝાઝો તફાવત નહોતો, પરંતુ એ પણ હકીકત હતી કે, પાકના પ્રમાણમાં જે રાજ્યભાગ ભરવાનો આવતો, એનાં કરતાં થોડોક ઓછો રાજ્યભાગ વિઘોટી-પ્રથા મુજબ આવતો. બંને પ્રથા બંને રાજ્યમાં બરાબર પળાતી હતી. બંને વચ્ચે જો કે બહુ ઝાઝો તફાવત પણ નહોતો. પરંતુ માનવનું મન તો લોભી અને લાલચુ જ રહેતું આવ્યું છે. એની સાખ પૂરતો પ્રસંગ એક દહાડો ગોંડલમાં બનવા પામ્યો.
ગોંડલમાં ગાંગજી પટેલના નામે એક ખેડૂત રહેતો હતો. એને એક વાર એવો વિચાર આવ્યો કે, આપણે ગોંડલ છોડીને જામનગર રાજ્યમાં ચાલ્યા જઈએ, તો ત્યાં વિઘોટીની પ્રથા હોવાથી રાજ્યને અનાજનો થોડો ઓછો ભાગ ભરવો પડે, નજીવા લોભ અને લાભ ખાતર પટેલે થોડા ખેડૂતોને આ માટે ઉશ્કેર્યા. પટેલની હામાં હા કરનારા થોડાઘણા ખેડૂતોએ એ વાતને વધાવી લેતાં કહ્યું : પટેલ ! તમારી વાત સાચી છે. ગોંડલ રાજ્યમાં વિઘોટી પ્રથા હોય તો આપણને લાભ થાય. માટે તમે ઠાકોર આગળ આ અંગે રજૂઆત તો કરો. પછી જોયું જશે.
પટેલને એમ થયું કે, મારી રજૂઆતને આ બધા ખેડૂતોનો ટેકો મળી રહેશે. વધુ પડતા વિશ્વાસનો ભોગ બનીને પટેલે એક દહાડો ગોંડલ નરેશની પાસે જવા અને જરા ઉગ્રતાપૂર્વક રજૂઆત કરવાનું સાહસ ખેડતાં કહ્યું : બાપુ સંજોગોએ એવી ફરજ પાડી છે કે, અમારે ગોંડલ રાજ્ય છોડીને જામનગર રાજયમાં વસવાટ કરવો પડે.
પટેલની આ વાત સાંભળીને ગોંડલ નરેશે આશ્ચર્ય અને આઘાત અનુભવ્યો. નરેશને આશ્ચર્ય એ વાતનું થયું કે, આ પટેલને વળી ક્યા કારણે રાજય-ત્યાગ કરવા મજબૂર બનવું પડ્યું હશે ? નરેશને આઘાત
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૫
