________________
સહુ સન્નાટા સાથે ખુમાણની આ આજ્ઞાને સાંભળી રહ્યા. બધાએ સમસ્વરે જોગીદાસ ખુમાણને વિનંતી કરતા કહ્યું : મૃત્યુના મોમાં હાથ નાખવાની હિંમત તો વખાણવા જેવી છે. પરંતુ કોઈ હિંમત વાતમાં જ શોભે છે. એને વર્તનમાં મૂકવા જતા પ્રાણ ખોઈ બેસવાનો પ્રસંગ આવે છે. આપની હિંમત આવી છે. આપને પકડવા માટે જંગી ઈનામ જાહેર થઈ ગયું છે. પ્રજા આપણાંથી ત્રાહિ મામ્ પોકારી રહી છે. ત્યારે સામે પગલે બાપુ પાસે જવું, એ તો ભૂખ્યા સિંહના પાંજરામાં પગ મૂકવા કરતાંય વધુ ખતરનાક-ખેલ છે ! સહાનુભૂતિ અહીં બેઠા બેઠા ક્યાં નથી દર્શાવી શકાતી ! આ શોક પાળવા થોડા દિવસ લૂંટ-ફાટ બંધ રાખીએ, એ શું ઓછી સહાનુભૂતિ છે !
જોગીદાસ ખુમાણને નીતિની એ રીતિ પર વિશ્વાર હતો કે, સાચો રાજા કદિ વેરની વસૂલાત લેવા માટે શરણાગતના રૂપમાં આવેલા શત્રુ પર શસ્ત્ર ન ઉગામે ! એણે કહ્યું :
આપણાં બાપુની આંખમાં ભલે આપણે કણાની જેમ ખૂંચતા હોઈએ, પણ એ કણાને કાઢવા જોગું વાતાવરણ જ અત્યારે ક્યાં છે ? શોકના વાતાવરણમાં એઓ કંઈ શત્રુતાનો શંખ નહિ ફેંકે ! ડરો નહિ, બાપુનેય રાજધર્મની મર્યાદા છે, આ મર્યાદાના મહાસારગે કદી માઝા મૂકી નથી. માઝા મૂકે કોઈ નદી કે નાળાં, મહાસાગર નહિ ! નદીકિનારે ઝૂંપડી પણ ન બંધાય ! જ્યારે દરિયા-કિનારે તો મહેલ બાંધીને મઝથી સહેલ માણી શકાય ! આપણે સહુ આવા સાગરને ખોળે ખેલતાં સંતાનો છીએ, ચાલો, ઘોડી તૈયાર !
થોડીવારમાં તો પાંચ છ ઘોડીઓ તબડક તબડક કરતી ભાવનગરને પંથે પલાણી ગઈ. માથે ફાળિયું નાખીને જતા એ સવારોને કોઈ બહારવટિયા તરીકે પ્રીંછી પણ ન શક્યું. ખરખરો કરવા ઉમટેલી પ્રજાની હરોળમાં ખુમાણ પણ પોતાના સાગરીતો સાથે આબાદ ગોઠવાઈ ગયો. કોઈ એને પીછાણી પણ ન શક્યું.
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૫
——
૧૦૧
