________________
5
(
6
)
રાજધર્મની મર્યાદા
મૈત્રીને મહોરાવવા માટે જેમ કેટલાંક નીતિ-નિયમો હોય છે, એમ વેરની વસૂલાત કાજે પણ કેટલીક નીતિ-રીતિઓ ઘડાયેલી હોય છે. મૈત્રીને મહોરાવવી હોય, તો સામી વ્યક્તિમાં આપણી જાતને દૂધપાણીની જેમ મેળવી દેવી જોઈએ : દૂધ બળે તો પાણીય બળે. દૂધની સાકર પાણીમાં ભળે ! આમ, અરસપરસ સુખ દુઃખમાં સહભાગી બનનાર જ મૈત્રીના માંડવાને મજબૂત બનાવી શકે છે. વેરની વસૂલાત પણ તરણાની સામે તલવાર ઉગામીને ન થાય ! શત્રુ શસ્ત્રો ઉગામીને આવ્યો હોય, ત્યારે જ વેરની વસૂલાત માટે તલવાર તણાય. શત્રુ શરણાગતના સ્વાંગમાં આવ્યો હોય, ત્યારે તો વેરની વાત પણ ન કઢાય ! નીતિ-ભાખી આવી રીત-રસમમાં શ્રદ્ધા ધરાવનાર રાજા-પ્રજાથી ભર્યાભર્યા હજી નજીકના જ ભૂતકાળનો આ એક પ્રસંગ છે !
ભાવનગર રાજ્યમાં ત્યારે રાજા તરીકે જેમ બાપુ વિજયસિંહની કરુણા કવિતા ઠેર ઠેર ગવાતી, એમ રંજાડનાર તરીકે બહારવટિયા જોગીદાસ ખુમાણની ક્રૂરતાની કલંક-કથાઓ ઘરેઘરે થોથરાતી જીભે કહેવાતી અને કંપતા કાને સંભળાતી ! બુકાની અને બંદૂક સાથે એ
જ્યારે ધાડ માટે ત્રાટકતો, ત્યારનું ચિત્ર પણ કોઈની સામે ધરાયું હોય, સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૫ –
