________________
ઉતરી જાય અને આપણે બાયલામાં ખપીએ, માટે નીતિ-અનીતિનો વિચાર કર્યા વિના આ વાણિયાના બાર જ વગાડી દેવા જોઈએ ! બચેલા બહારવટીયા છલ-પ્રપંચનો આશરો લઈને ઝાંઝણ શેઠ પર તૂટી પડ્યા ! બળ દ્વારા હજારોને હરાવી શકવા સમર્થ ઝાંઝણ શેઠ છલના એ દાવપેચમાં થોડાક બહારવટિયાઓની સામે ટક્કર ન ઝીલી શકે, એટલા માત્રથી નામર્દનું કલંક પામવાને પાત્ર નહોતા ઠરતા. સૌ જોતા જ રહ્યા અને બચાવવાના અનેક પ્રયાસો ચાલુ હોવા છતાં એ બહારવટિયાઓના છલ-પ્રપંચની છરી ઝાંઝણ શેઠના ગળે ફરી વળી, શેઠનો દેહ પડ્યો અને ફુટી કોડીનીય લૂંટ ચલાવ્યા વિના એ બહારવટિયાઓ નાસી છૂટ્યા. પૈસા કાજે નહિ, જાણે પ્રતિષ્ઠા કાજે જ આ ધિંગાણું એઓ ખેલ્યા ! પરમાર્થ કાજેની વેદી પર હસતા વધેરાઈ ગયેલા શેઠનું આખું અંગ જાણે ઉમંગપૂર્વક એવા ગીત ગાઈ રહ્યું હતું કે,
વણિકજન તો તેને કહીએ, જે પીડ પરાઈ જાણે રે !”
પરાઈ-પીડને જાણનારા ઝાંઝણ શેઠ તો એ દહાડે, એ ભીડમાં બલિદાન પામી ગયા, પણ આ પરમાર્થ ભાવનાની છૂટે હાથે પ્રભાવના કરતી શેઠની ખાંભી, આજેય કરમદી-ગામના પાદરે ઉભી છે. એની પરના કીર્તિલેખ મુજબ આ બનાવ સંવત ૧૭૬૩માં બનવા પામ્યો હતો. એ યુગનો વણિકજન આવો હતો, એને વેપાર ચલાવતા જ આવડતો ન હતો, એ તલવારના વાર પણ ચલાવી જાણતો હતો.
પરાઈ પીડને જાણનાર ભડવીર શેઠ ઝાંઝણ શાહની આ બલિદાન કથા જ્યારે છત્રાસા પહોંચી, ત્યારે તો ત્યાં ઘરે-ઘરે, અંતરે-અંતરે અને શબ્દ શબ્દ વ્યથાનો સાગર ઘૂઘવવા માંડ્યો. શેઠને વિદાય આપતી વખતે અનુભવાયેલા આઘાતની પાછળ સમાયેલું રહસ્ય સૌને આ પળે ખ્યાલમાં આવ્યું ! વિદાયની એ પળે કોણ એવી કલ્પના કરી શક્યું હશે કે, ઝાંઝણ શેઠના દર્શનનું પુણ્ય આ છેલ્લું જ છે !
સંસ્કૃતિની રસધારઃ ભાગ-૫ —
—
