________________
શોકમગ્ન પ્રજાની સહાનુભૂતિ ઝીલવા નીકળેલા બાપુ વજેસંગ અનુક્રમે ખુમાણની પાસે આવી ઉભા. ખુમાણના એ રુદનમાંય રેલાઈ રહેલી બહાદુરી અછતી ન રહી શકી. બાપુ રુદન પરથી ખુમાણને ઓળખી ગયા. એમણે કહ્યું : ખુમાણ જોગીદાસ ! બહુ થયું. કર્યા કરમ મારા ઉદયમાં આવ્યા. દાદભા હવે ગયા. એનો હવે ઝાઝો શકો શો? સ્વસ્થ થાવ. મેં દીકરો ગુમાવ્યો અને જાણે પૂરી પ્રજા “ન-પુત્રી' બની હોય, એમ શોકમગ્ન છે. આવો રાજા પ્રેમી પ્રજા-જન જ મારા માટે શું લાડકવાયો પુત્ર-પરિવાર નથી !
જોગીદાસ ખુમાણે ફાળિયું ફગાવી દીધું અને બાપુ વજેસંગના ચરણ ઝાલીને એ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી રહ્યો. ખુમાણનું નામ પ્રગટ થતાં જ ચોતરફ ખૂનખાર જંગ જેવું વાતાવરણ જાગી ગયું. સિપાઈઓ ઉઘાડી તલવારે ખુમાણનો સામનો કરવા ધસી આવ્યા. પ્રજાએ પોકાર પાડ્યો : પકડો, ખુમાણને ! હજારોને હાથતાળી દઈને ઉડી જતો એ બહારવટિયોબાજ આજે તો આબાદ સપડાયો છે. એને જીવતો ન મૂકતા !
ચોમેરથી “મારો-કાપો'ની બૂમરાણ મચી ગઈ. પણ રાજધર્મની મર્યાદાને સમજેલા બાપુ સ્વસ્થ અને સાવધાન હતા. હાથ ઉંચો કરીને એમણે પ્રજાને શાંત કરી અને કહ્યું :
રાજધર્મની મર્યાદા છે કે, શરણાગત તરીકે આવેલા શત્રુ પર શસ્ત્ર ન ઉગામાય! સહુ શાંત થાવ. હું જે દ્રષ્ટિથી તમને નિહાળું છું એ જ દ્રષ્ટિ અત્યારે ખુમાણ પર ન ઠેરવું તો મારો રાજધર્મ લાજેખબરદાર, ખુમાણનો વાળ પણ વાંકો થયો છે તો ! માટે પ્રજા સંપૂર્ણ શાંતિ જાળવે !'
બાપુએ ખુમાણને કહ્યું : ખુમાણ ! તમ-તમારે ખુશીથી જઈ શકો છો. તમારો વાળ પર વાંકો નહિ વળે. તમારા જેવા બહારવટિયાઓ મારા રાજધર્મ પર જે વિશ્વાસ રાખીને અહીં આવ્યા, એ બદલ હું ગૌરવ લઈશ.
-ને જોગીદાસ ખુમાણે પોતાની વાટ પકડી. ઘોડીના પેગડામાં પગ ભરાવતા એણે પોતાના સાગરીતોને કહ્યું : જોયું ! આનું નામ રાજધર્મની મર્યાદા !
૧૦૨ -~-
~
-~~
~ સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૫
