________________
( ૮૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
પ્રકારના હોય છે-નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ. એમ તત્વાર્થ સૂત્રમાં (૧-૫) કહ્યું છે. તેમાં નામ શ્રાવક તે કહેવાય છે કે જે કેઈ સચેતન કે અચેતન પદાર્થનું શ્રાવક એવું નામ કહીયે. જે ચિત્ર અને પુસ્તક વિગેરેમાં શ્રાવક રહ્યો હોય તે સ્થાપના શ્રાવક કહેવાય છે. જે. શિરીર અને ભવ્ય શરીરથી જુદો કહીયે તે દેવ, ગુરૂ અને તત્વ વિગેરેની શ્રદ્ધા રહિત અને તથા પ્રકારની આજીવિકાને માટે જ શ્રાવકના વેષને ધારણ કરતો હોય તે દ્રવ્ય શ્રાવક કહેવાય છે. તથા ભાવશ્રાવક આ પ્રમાણે છે–તે વિષે કહ્યું છે કે-“ “શ્રા એટલે જે શ્રદ્ધાળપણું ધારણ કરે અને શાસ્ત્રનું શ્રવણ કરે, “વ” એટલે સાત ક્ષેત્રમાં ધન વાવે અને સમકિતને વરે–ધારણ કરે, “ક” એટલે પાપને કાપે અને સંયમને કરે-પાળે, તેને પંડિતો શ્રાવક એવા શબ્દથી કહે છે. ” આ પ્રમાણે શ્રાવક શબ્દના અર્થને ધારણ કરનાર અને આગળ કહેવાશે તે રીતે વિધિ પ્રમાણે શ્રાવકને ઉચિત એવા વ્યાપારમાં જે તત્પર હોય તે ભાવશ્રાવક કહેવાય છે, તેને જ અહીં અધિકાર છે. બાકીના ત્રણ પ્રકારે યથાકથંચિત રહેલા છે. એટલે કે તેની અહીં જરૂર નથી.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે-આગમમાં શ્રાવકના ભેદે જૂદી રીતે સંભળાય છે. જેમકે સ્થાનાંગમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે–“શ્રાવક ચાર પ્રકારના કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે—માતપિતા સમાન ૧, ભાઈ સમાન ૨, મિગ સમાન ૩ અને સપત્ની-શેકય ( શત્રુ ) સમાન ૪. અથવા બીજી રીતે ચાર પ્રકારના શ્રાવકે કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે– આદર્શ સમાન ૧, પતાકા સમાન ૨, વૃક્ષના ઠંડા સમાન ૩ અને ખરંટ સમાન ૪.” આ બન્ને પ્રકારના ભેદ સાધુને આશ્રીને જાણવા, એટલે કે તેઓ સાધુ પ્રત્યે માતપિતા જેવા અને ભાઈ વિગેરે જેવા હોય છે. આવા પ્રકારના શ્રાવક ઉપર કહેલા નામાદિક શ્રાવકેમાંથી કઈ જાતના શ્રાવકમાં આવી શકે છે? તે શંકાને જવાબ આપે છે –
૧ શ્રાવકનું જીવરહિત શરીર. ૨ જે હવે પછી શ્રાવક થવાનો હોય તે.
