________________
માર્ગણામાં જીવભેદ
૪૩
કેવલી મુદ્દઘાતમાં ત્રીજા, ચોથા અને પાંચમા સમયે કાર્પણ કાયયોગમાં વર્તતો જીવ અણાહારી હોય અને ચૌદમા ગુણઠાણે તેમજ સિદ્ધાવસ્થામાં જીવ અણાહારી હોય છે.
આ પ્રમાણે બાસઠ માર્ગણાનું સંક્ષેપમાં વર્ણન કર્યું હવે સૌ પ્રથમ માર્ગણામાં જીવભેદ દ્વાર કહેવાય છે.
દેવગતિ આદિ ૧૩ માર્ગણામાં સંજ્ઞી પર્યાપ્તો અને અપર્યાપ્તો એમ બે જ જીવભેદ હોય છે. કારણકે દેવતા અને નારકી સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય હોવાથી એકેન્દ્રિય વગેરે ૧૨ જીવભેદ રૂપે તેઓ હોતા નથી.
જ્યાં સુધી સર્વ પર્યાપ્તિ પૂર્ણ ન કરે ત્યાં સુધી સંજ્ઞી અપર્યાપ્તો અને પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કર્યા પછી સંજ્ઞી પર્યાપ્તો હોય છે. તેથી દેવગતિ નરકગતિ માર્ગણામાં બે જીવભેદ હોય.
વિર્ભાગજ્ઞાન લબ્ધિપર્યાપ્તા સંજ્ઞી જીવને ઉત્પન્ન થાય છે. દેવભવમાં કે નરકભવમાં* પ્રથમ સમયથી મિથ્યાત્વીને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં વિલંગજ્ઞાન હોય છે. પરંતુ એકેન્દ્રિયાદિ ૧૨ જીવોને વિર્ભાગજ્ઞાન હોય નહિ.
મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિદ્ધિક, સમ્યગૃષ્ટિ જીવને જ હોય છે દેવ નારકીમાંથી આવેલ તીર્થકરો વગેરે કેટલાક જીવો ૩ જ્ઞાન સહિત મનુષ્યમાં જન્મે છે. તેથી અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં તેમને ૩ જ્ઞાન હોય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ દેવનારકને પણ અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં અવધિજ્ઞાન અવધિદર્શન હોય છે. તેમજ લબ્ધિપર્યાપ્તા સંજ્ઞી જીવને પર્યાપ્તાવસ્થામાં ક્ષાયિક વગેરે ત્રણે સમ્યકત્વ હોય છે. ક્ષાયિક સમ્યકત્વ લઈને ચારે ગતિમાં જવાય, તેથી પર્યાઅપર્યાના બે જીવભેદ ઘટે. લાયોપશમ સમકિત લઈને મનુષ્યમાં તેમજ દેવમાં જવાય માટે અપર્યાપ્તાવસ્થાનો સંભવ હોવાથી બન્ને જીવભેદ ઘટે.
* અસંજ્ઞીમાંથી દેવ-નરકમાં આવેલાને પર્યાપ્ત થયા પછી વિર્ભાગજ્ઞાન થાય છે.
૧. સિદ્ધાંતના મતે ક્ષાયોપશમ સમ્ય. લઈને છ નારકી સુધી જવાય.
