________________
માર્ગણામાં ગુણસ્થાનક
પ૧
વિવેચન :- દર માર્ગણામાં ગુણસ્થાનક બાસઠ માર્ગણામાં ગુણસ્થાનક બતાવે છે. તિર્યંચગતિ માર્ગણામાં પાંચ ગુણસ્થાનક હોય. ત્યાં ભવસ્વભાવથી સર્વવિરતિ નથી, પરંતુ તિર્યંચમાં ત્રણે સમ્યક્ત્વ હોઈ શકે છે. નવુ ઉપશમ અને ક્ષાયોપશમ સમ્યકત્વ તિર્યંચગતિમાં પ્રાપ્ત કરાય છે. ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કરાય નહિ, પણ પૂર્વબદ્ધ તિર્યંચ આયુષ્યવાળા મનુષ્ય ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પામી યુગલિક તિર્યંચમાં જાય એ અપેક્ષાએ ચોથું ગુણસ્થાનક ત્યાં છે તેમજ જાતિસ્મરણાદિ જ્ઞાન થવાથી શ્રાવકના (અતિથિ સંવિભાગ વિના) ૧૧ વ્રતો તિર્યંચમાં હોય તેથી દેશવિરતિ ગુણઠાણ હોય, તિર્યંચગતિમાં ચોથે ગુણઠાણે ત્રણે સમ્યકત્વ હોય. પણ પાંચમે ગુણઠાણે બે જ સમ્યકત્વ હોય, ક્ષાયિક હોય નહિ કારણકે ક્ષાયિક યુગલિકમાં હોય. તેઓને દેશવિરતિ નથી.
દેવગતિમાં અને નરકગતિમાં પ્રથમના ચાર ગુણસ્થાનકો હોય છે. ભવસ્વભાવે દેવ-નારકીને દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ હોય નહિ તેથી શેષ ગુણસ્થાનક ન હોય દેવ-નારીને ત્રણે સમ્યકત્વ હોય છે. ક્ષાયિક પૂર્વભવમાંથી લાવેલું. નવુ ઉપશમ અને ક્ષાયોપશમ બને પોતાના ભવમાં પામે. જો કે પારભવિક ક્ષયોપશમ ફક્ત દેવમાં જ હોય પરંતુ નરકમાં ન હોય કારણકે ક્ષયોપશમ સમ્યકત્વ લઈને નરકમાં જવાય નહિ. આ પ્રમાણે સમ્યકત્વ હોવાથી ૧થી ૪ ગુણસ્થાનક હોય.
ગર્ભજ મનુષ્યો અતિ સંક્લિષ્ટથી માંડીને સર્વોત્કૃષ્ટ વિશુદ્ધિ સુધીના સર્વશુભાશુભભાવોને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. તેથી ૧થી ૧૪. ગુણઠાણા હોય છે. સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો ભવ્ય અને ત્રસજીવોમાં મનુષ્યનો સમાવેશ થાય છે. તેથી તે માર્ગણાઓમાં પણ ૧થી ૧૪ ગુણઠાણા હોય છે.
એકેન્દ્રિય, વિકલેન્દ્રિય, પૃથ્વીકાય, અકાય અને વનસ્પતિકાયમાં બે ગુણસ્થાનકો સંભવે છે. તે આ પ્રમાણે સામાન્યથી મિથ્યાત્વ તો સર્વને હોય છે. પરંતુ કોઈ સંજ્ઞી જીવે પ્રથમ એકેડ અથવા વિકલેન્દ્રિયનું આયુષ્ય બાંધ્યું હોય અને પછી અંતે ઉપશમ સમકિત પામે અને સાસ્વાદન ગુણઠાણે આવે તો તે જીવ સાસ્વાદન ગુણઠાણું લઈને
