________________
૧૯૮
પડશતિ નામા ચતુર્થ કર્મગ્રંથ ક્ષાયોપથમિક ભાવ ચાર ઘાતિકર્મોમાં હોય છે. શેષ ભાવો આઠે કર્મમાં હોય છે. તથા ધર્માસ્તિકાયાદિ પાંચે અજીવ દ્રવ્યો પારિણામિક ભાવે હોય છે. તથા પુદ્ગલાસ્તિકાયના કેટલાક સ્કંધો ઔદયિકભાવે પણ હોય છે. (૬૯).
વિવેચન - પાંચે ભાવનું તથા તેનાથી થતા સાન્નિપાતિક ભાવના ભેદનું વર્ણન કરી હવે ક્યા ક્યા ભાવો ક્યા કર્મમાં હોય છે તે કહે છે. ઔપશમિક ભાવ એક મોહનીય કર્મમાં જ હોય છે કારણકે સર્વથા કર્મને ઉપશમાવવાનું કાર્ય માત્ર મોહનીય કર્મમાં જ થાય છે.
ચાર ઘાતી કર્મોમાં ક્ષાયોપશમ ભાવ હોય છે. ઉદયમાં આવેલા કર્મદલિકોને ભોગવવા તે ક્ષય અને ઉદયમાં ન આવેલા કેટલાક કર્મદલિકોને ઉદયને અયોગ્ય બનાવવા અને કેટલાક દલિકને મંદરસવાળા કરવા તે ઉપશમ. આ વ્યાખ્યા જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય અને અંતરાયમાં લાગે છે. અને મોહનીય કર્મમાં તેર સર્વઘાતી પ્રકૃતિમાં સંભવે છે. તેમાં માત્ર પ્રદેશોદયથી વેદન છે અને શેષ મોહનીયની તેર પ્રકૃતિમાં રસથી વેદનરૂપ ક્ષય અને સત્તાના દલિકને મંદરસવાળા કરવા તે ક્ષયોપશમ હોય છે, અઘાતી કર્મમાં ક્ષયોપશમ ભાવ નથી.
ક્ષાયિક ઔદયિક અને પારિણામિક ભાવ આઠે કર્મોમાં હોય છે. કારણ કે “જીવ જેમ જેમ ઉપરના ગુણસ્થાનકોમાં ક્ષપકશ્રેણીમાં ચડે તેમ તેમ ક્રમશઃ સર્વકર્મોનો ક્ષય કરે છે. તે “ક્ષાયિકભાવ” તેમજ ઔદયિકભાવ “મિથ્યાત્વાદિ ગુણસ્થાનકોમાં યથાયોગ્ય આઠે કર્મોનો ઉદય તેનાથી થયેલ અવસ્થા તે ઔદયિક ભાવ.”
પારિણામિક ભાવ :- “જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મો સત્તામાં હોવાથી સંક્રમણાદિ જુદા જુદા કારણો પ્રમાણે અન્ય કર્મરૂપે પરિણામ પામે છે કાર્મણવર્ગણાઓનો આ સહજ સ્વભાવ હોવાથી પારિણામિકભાવ.” આ અપેક્ષાએ કહેલ છે, આ પ્રમાણે શેષ ત્રણે ભાવો આઠેકર્મના હોય છે.
