________________
પાંચ ભાવનું સ્વરૂપ
એકવીશ અને ત્રણ ભેદો છે. છઠ્ઠો સન્નિપાતિક ભાવ છે. ઔપશમિક ભાવના સમ્યક્ત્વ અને ચારિત્ર એમ બે ભેદ છે. (૬૪)
વિવેચન :- હવે પાંચ ભાવનું સ્વરૂપ સમજાવે છે ‘મૂ' ધાતુમાંથી ભાવ શબ્દ બન્યો છે ભૂ એટલે થવું-હોવું, ‘જીવનું હોવાપણું તે ભાવ’ અથવા આત્માની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થારૂપે હોવું તે ભાવ. અથવા કર્મના ઉપશમ, ક્ષય, ક્ષયોપશમ ઉદય અને તથાસ્વભાવે અનાદિથી રહેલી આત્માની અવસ્થા તે ભાવ. તે ભાવ પાંચ ભેદે છે.
૧૮૫
(૧) ઔપમિક ભાવ :- મોહનીય કર્મના ઉપશમથી ઉત્પન્ન થયેલો આત્માનો પરિણામ અથવા ઉત્પન્ન થયેલી અવસ્થા તે ઔપમિક ભાવ.'' જેમ બળતા છાણાને તેની ઉપર રાખ નાખીને દબાવી (ઢાંકી) દેવામાં આવે છે તેમ સમ્યક્ત્વગુણ તથા ચારિત્રગુણને રોકનાર દર્શનમોહનીય અને ચારિત્ર મોહનીય કર્મની પ્રકૃતિઓનો રસથી તેમજ પ્રદેશથી ઉપશમ કરવાથી (ઉદય રોકવાથી) આત્માની જે અવસ્થા થાય, જે ભાવ પ્રગટ થાય છે. તે ઔપમિક ભાવ છે. આ ભાવ જીવને જ હોય છે. અજીવને હોય નહિ. તેના બે ભેદ છે.
(અ) ઉપશમભાવનું સમ્યક્ત્વ અને (બ) ઉપશમભાવનું
ચારિત્ર
(અ) ઉપશમભાવનું સમ્યક્ત્વ :- અનંતાનુબંધી ક્રોધ-માનમાયા-લોભ અને સમકિત મોહનીય, મિશ્રમોહનીય તથા મિથ્યાત્વ મોહનીય એ ત્રણ દર્શન મોહનીય. એમ દર્શનસપ્તકનો અથવા મિથ્યાત્વ મોહનો ઉપશમ થવાથી જે ગુણ આત્મામાં પ્રગટ થાય છે તે ઉપશમ ભાવનું સમ્યક્ત્વ ૪થી ૭ ગુણસ્થાનક સુધીમાં થાય છે. અને ઉપશમ સમ્યક્ત્વ શ્રેણીમાં ૪થી ૧૧ સુધી હોય.
(બ) ઉપશમભાવનું ચારિત્ર :- મોહનીય કર્મની શેષ ૨૧ પ્રકૃતિઓના ઉપશમથી જે ગુણ આત્મામાં પ્રગટ થાય છે તે ઉપશમ ભાવનું ચારિત્ર, આંશિક ૯મે અને ૧૦મે ગુણસ્થાનકે પ્રાપ્ત થાય અને સંપૂર્ણ ઉપશમ ભાવનું ચારિત્ર ૧૧મે ગુણસ્થાનકે આવે છે. ઉપશમભાવ મોહનીય કર્મનો જ થાય છે. એટલે ઉપશમ માત્ર
