________________
બાસઠ માર્ગણામાં અલ્પબદુત્વ
૮૯
અધિક અધિક છે. જ્ઞાનમાર્ગણામાં મન:પર્યવજ્ઞાનવાળા જીવો સર્વથી થોડા છે. તેનાથી અવધિજ્ઞાનવાળા અસંખ્યાતગુણા છે. તેનાથી મતિ-શ્રત જ્ઞાનવાળા અધિક છે. અને બન્ને પરસ્પર સમાન છે. તેના કરતા વિર્ભાગજ્ઞાનવાળા અસંખ્યગુણા છે. (૪૦)
| વિવેચન - સામાન્યથી સર્વ સંસારી જીવોને ચારે કષાયો હોય છે અને અંતર્મુહૂર્તે અંતર્મુહૂર્ત પરિવર્તન પામે છે. તો પણ તેની સંખ્યામાં હીનાધિકતા છે. કારણકે ક્રોધના ઉદયકાળનું અંતર્મુહૂર્ત, માનના ઉદયકાળના અંતર્મુહૂર્ત કરતા મોટું છે. જીવને માન કરતા ક્રોધ વધારે આવે છે. તેથી વધારે (ટાઈમ) સમય રહે છે. માટે માની સર્વથી થોડા, તેનાથી ક્રોધી વિશેષાધિક, ક્રોધ કરતા માયાનું અંતર્મુહૂર્ત મોટું છે. તેથી તેમાં વર્તનારા જીવો અધિક હોય. લોભનું અંતર્મુહૂર્ત સૌથી વધારે છે. વળી જીવને લોભદશા વારંવાર આવે છે. માટે લોભી સૌથી વધારે. તે સર્વનું પ્રમાણ આ પ્રમાણે છે. ચારે કષાયવાળા અનંતા લોકાકાશના પ્રદેશ જેટલા છે.
જ્ઞાનમાર્ગણામાં અલ્પબદુત્વ :- મનપર્યવજ્ઞાન માત્ર મનુષ્યને હોય તે પણ ગર્ભજ અપ્રમત્ત અને વિશિષ્ટ લબ્ધિવાળા જીવને હોય તેથી સર્વથી થોડા છે. ઉત્કૃષ્ટથી તે લાખોની સંખ્યામાં હોય. શાસ્ત્રમાં ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા હોય તે બતાવેલ નથી પરંતુ જેમ સુમતિનાથ ભગવાનના મન:પર્યવજ્ઞાની ૧૦૪૫૦ કહ્યા છે. તો ૧૭૦ તીર્થકરોના કુલ લાખોની સંખ્યામાં હોય. અવધિજ્ઞાની જીવો તેનાથી અસંખ્ય ગુણા છે. કારણકે સમ્યગ્દષ્ટિ દેવનારકીને ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન છે. સમ્યગૃષ્ટિ દેવ નારકી અસંખ્યાતા છે. અસંખ્યાતા ચંદ્ર-સૂર્યના ઇન્દ્રો, તદુપરાંત, બાકીના ઇન્દ્રો કેટલાક દેવો, નારકી, કેટલાક મનુષ્ય પં. ગ. તિર્યંચોમાં પણ અવધિજ્ઞાન હોય માટે. અવધિજ્ઞાની કરતા મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનવાળા જીવો અધિક છે. કારણકે અવધિજ્ઞાન વિનાના સમ્યગૃષ્ટિ મનુષ્ય તિર્યંચને પણ મતિ-શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. પરંતુ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનવાળા માંહોમાંહે સમાન હોય છે. કારણકે જયાં મતિ હોય ત્યાં શ્રુત અને જ્યાં શ્રુત ત્યાં મતિ અવશ્ય હોય છે. કહ્યું છે કે
"जत्थमइनाणं तत्थ सुअनाणं, जत्थसुअनाणं तत्थमइनाणं"
