________________
तृतीय प्रतिमा ]
४६७, जैन - लक्षणावली
[तेका
२ सातावेदनीय की तीव्र, तीव्रतर मन्द अथवा मन्दतर पीड़ा से जो प्यास की बाधा होती है उसका नाम तृषा है |
वास्तीर्य संस्तारकोत्तरपट्टकौ च दर्भाणामुपरि तृषा - १. पिपासा च तृषा । ( रत्नक. टी. ६) । विधाय शेरते, चौरापहृतोपकरणो वा प्रतनुकसंस्ता- २. असातावेदनीयतीव्र तीव्रतर मन्द मन्दतरपीडया कादिपट्टी वाऽत्यन्तजीर्णत्वात् तथापि तं परुषकुश- समुपजाता तृषा । (नि. सा. वृ. ६) । दर्भादितॄणसस्पर्शं सम्यगधिसहते यस्तस्य तृणस्पर्शपरीषहजयः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ६ - ६ ) । ५. तृणा[मित] वेदनायां मनसोऽप्रणिधानं तृणस्पर्शजय: । (त. इलो. E-E)। ६. तृणस्पर्शः शुष्कतृण- परुषदशर्करा - कण्टक- निशितमृत्तिका कृतशरीरपादवेदनासहनम् । (मूला. वृ. ५-५८ ) । ७. श्रान्तः सन् श्रुतभावनाऽनशन सद्ध्यानाऽध्वयानादिमिः, स्तोकं कालमतिश्रमापहृतये शय्या-निषद्ये भजन् । शुद्धोर्वीतृण-पत्र संस्तर-शिलापट्टेषु तत्पीडन, कण्डूयादिसहो भवेदिह तृणस्पर्शक्षमी संयमी ॥ ( प्राचा. सा. ७-१२ ) । ८. तृणादिषु स्पर्शखरेषु शय्यां भजन्निपद्यामथ खेदशान्त्ये । संक्लिश्यते यो न तदतिजातखर्जुस्तृणस्पर्श तितिक्षुरेषः । (अन. घ. ६- १०५ ) । ६. यो मुनिः शुष्कतृणपत्र परुषशर्क रोपलनिशितकण्टमृत्तिकाशूल कटफलकशिला दिव्यधन विहितपादवेदdisपि सन् तत्राविहितचेताः चर्यायां शय्यायां निषद्यायाँ च जन्तुपीडां परिहरन् निरन्तरमेवाप्रमत्तचेताः शृणस्पर्शपरीषहसहः स हि वेदितव्यः । (त. वृत्ति श्रुत. ६ - ६ ) ।
१ सूखे तृण, कठोर कंकड़, कांटे, तोखी मिट्टी और कोल आदि के चुभने पर पैरों में वेदना के होते हुए जो उस ओर ध्यान न देकर चर्या (गमन), निषद्या ( बैठना ) और शय्या में प्राणिरक्षा के लिये सदा सावधान रहता है वह तुणस्पर्शबाघापरीषह का विजयी होता है ।
तृतीय प्रतिमा - त्रीन् मासानुभयकालमप्रमत्तः पूर्वोक्तप्रतिमानुष्ठानसहितः सामायिकमनुपालयतीति तृतीया । (योगशा. स्वो विव. ३ -१४८) । प्रमादरहित होकर दोनों कालों में पूर्व दो प्रतिमात्र के श्रनुष्ठानपूर्वक तीन मास तक सामायिक के परिपालन को तीसरी सामायिक प्रतिमा कहते हैं । तृतीय मूलगुरण - एवं चिय गामादिसु अप्प - बहु ( प्रदत्त) विवज्जणं तइम्रो । ( धर्मसं. हरि. ८५९ ) । इसी प्रकार क्रोधादि के वश होकर ग्राम व नगरावि में बिना दी हुई थोड़ी-बहुत वस्तु के ग्रहण करने के त्याग को तीसरा ( अचौर्य) मूलगण कहते हैं ।
ल. ६३.
Jain Education International
तृषापरीषहजय-देखो पिपासापरीषहजय व पिपासासहन । १. तृषा - चारित्रमोहनीय वीर्यान्तरायापेक्षाsसातावेदनीयोदयादुदकपानेच्छा XXX तत्स हनं तृषापरीषहजयः । (मूला. वृ. ५-५७)। २. चण्डश्चण्डकरः स्थलस्थितपयः संचारिणः प्राणिनो भ्रष्टप्लुष्टतनूंस्तनोति नितरां यस्मिंस्तपे तापने तस्मिन् स्निग्धविरुद्ध भोजन रुजाऽऽतापादिपुष्यत्तृषां त्यक्ते निःस्पृहतामृतेन कृतधीर्मुष्णाति तृष्णाजयः ।। ( प्राचा. सा. ७-४) । ३. पत्रीवानियतासनोदवसतः स्नानाद्यपासी यथा लब्धाशी क्षपणाध्वपित्तकृदवष्वाणज्वरोष्णादिजाम् । तृष्णां निष्कुषिताम्बरीवदनां देहेन्द्रियोन्माथिनीं सन्तोषोद्धकरीरपूरितवरध्यानाम्बुपानाज्जयेत् ॥ ( झन. व. ६-६०) । २ सन्तापजनक जिस ग्रीष्म ऋतु में तीक्ष्ण सूर्य स्थलचर और जलचर जीवों के शरीर को प्रतिशय जलाया करता है उस (ग्रीष्म ऋतु) में चिक्कण भोजन के विपरीत (रूख) भोजन से उत्पन्न ताप (ज्वर) आदि से वृद्धिगत प्यास की बाधा को जो मनस्वी साधु निःस्पृहतारूप अमृत से शान्त करता है वह तृषापरीषहजयी होता है ।
तृष् - तृषः प्रभिष्वङ्गलक्षणाया: X XXI ( आव. नि. हरि. वृ. १०६७, पू. ४६८ ) । इन्द्रियविषयों में प्रासक्ति रखना, इसका नाम तृष् (तृष्णा) है।
तेज - १. मूलोष्णवती प्रभा तेजः । ( धव. पु. ८, पू. २०० ) । २. इतस्ततो विक्षिप्तं जलादिसिक्तं वा प्रचुर भस्मप्राप्तं वा मनाक् तेजोमात्रं तेज: कथ्यते । (त. वृत्ति श्रुत. २ - १३ ) ।
१ मूल में जो अग्नि प्रादि की उष्ण प्रभा हुआ करती है उसका नाम तेज है ।
तेजकाय - १. तेऊ चित्तमंतमवखाया श्रणेगजीवा पुढोसत्ता अन्नत्थ सत्यपरिणएणं । ( दशवं. सू. ४,
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org