Book Title: Jain Lakshanavali Part 2
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 412
________________ पुद्गलपरावर्त ]. ३. ग्रोसप्पिणी अणंता पोग्गलपरियदृश्र मुणेयव्वो । ते ऽणता तीयद्धा प्रणामयद्वा प्रणतगुणां । ( प्रव. सारो. १६२ ) । ४. पुद्गलानां परमाणूनामीदारिकादिरूपतया विवक्षितैकशरीररूपतया वा सामस्त्येन परावर्तः परिणमनं यावति काले स तावान् कालः पुद्गलपरावर्तः । ( पंचसं मलय वृ. २-३८, पृ. ७४)। ५. पुद्गलानां चतुर्दशरज्वात्मकलोकवर्तिसमस्तपरमाणूनां परावर्त श्रदारिकादिशरीरतया गृहीत्वा मोचनं यस्मिन् कालविशेषे स पुद्गलपरावर्तः । ( शतक. दे. स्वो वृ. ८६ ) । १ तीनों लोकों में स्थित समस्त पुद्गलों को श्रौवारिकादि शरीररूप से ग्रहण कर लेने का नाम पु गलपरावर्त है । २ जब संसार के मध्यगत समस्त पुद्गल प्रौदारिक, वैक्रियिक, तैजस, भाषा, धनपान, मन और कर्म इन सात के रूप में श्रात्मसात् करके परिणमा लिए जाते हैं तब पुद्गलपरावर्त पूरा होता है । पुद्गलपरिवर्तसंसार - सव्वे वि पोग्मला खलु गे मुत्तुज्झिया हु जीवेण । असयं श्रणंतखुत्तो पुग्गलपरिसंसारे ॥ ( द्वादशानु. २५; स. सि. २- १०, उद्.; धव. पु. ४, पृ. ३२६, उद्.) । जीव ने पुद्गलपरिवर्तरूप संसार में सभी पुद्गलों को निरन्तर अनन्त बार भोगकर छोड़ा है । पुद्गलप्रक्षेप- देखो पुद्गलक्षेप । पुद्गलबन्ध - १. फासेहिं पोग्गलाणं बंधो XX X | ( प्रव. सा. २ - ८५ ) । २. दो - तिष्णिश्रादिपोग्गलाणं जो समवा सो पोग्गलबंधो णाम । × × × जेण णिद्ध - ल्हुक्खादिगुणेण पोग्गलाणं बंधो होदि सो पोग्गलबंधो णाम । ( धव. पु. १३, पृ. ३४७ ) । ३. यस्तावदत्र कर्मणां स्निग्ध- रूक्षत्वस्पर्श विशेष रेकत्वपरिणामः स केवलपुद्गलबन्धः । ( प्रव. सा. अमृत. वृ. २ - ८५ ) । ४. मृत्पिण्डादिरूपेण योऽसौ बहुधा बन्धः स केवलपुद्गलबन्धः । ( कार्तिके. टी. २०६ ) । २ दो-तीन प्रादि पुद्गलों का जो समवाय होता है उसका नाम पुद् गलबन्ध है । जिस स्निग्ध व रूक्ष श्रादि गुण से पुद्गलों का बन्ध होता है उसे पुद्गलबन्ध कहा जाता है । ३ कर्मों का जो स्निग्ध और [ रूक्ष स्पर्शविशेषों के श्राश्रय से एकतारूप परिणमन होता है उसे केवल पुद्गलबन्ध जानना चाहिए । Jain Education International [पुद्गलानुभाग पुद्गलयुति वाएण हिडिज्जमाणपण्णाणं व एक्कम्हि देसे पोग्गलाणं मेलणं पोग्गलजुडी णाम । ( व. पु. १३, पृ. ३४८ ) । वायु से घूमने वाले पत्तों के समान जो पुद्गलों का एक स्थान में मिलाप होता है, इसे पुद्गलयुति कहा जाता है । ७१४, जैन - लक्षणावली पुद्गलविपाक - पुद्गलेषु पुद्गलविषये विपाकः फलदानाभिमुख्यं पुद्गलविपाकः । ( पंचसं. मलय. वृ. ३ - २४, पृ. १२८ ) । पुद्गलों के विषय में फल देने की प्रभिमुखता को पुद्गलविपाक कहते हैं । पुद्गलविपाकिनी प्रकृति – १. आायावं संठाणं संघयण- सरीर-अंग-उज्जोयं । नामधुवोदय - उव-परघायं पत्तेय-साहारं । उदइयभावा पोग्गलविवागिणो XXX ॥ ( पंचसं. ३, २३-२४, पृ. १२८ ) ; प्रातपं संस्थानानि संहनन - शरीराङ्गोद्योतं नामध्रुवोदयोपघात-पराघातं प्रत्येक साधारणम् । श्रदयिकभावाः पुद्गल विपाकिन्यः । ( पंचसं स्वो. वू. ३-२४); कर्मपुद्गलद्रव्योदये यासामकर्मपुद् गलास्तथाविधपरिणामाः तद्भावे तद्भावमुपेत्योपचयहेतुत्वेन वर्तन्ते ताः पुद्गलविपाकिन्यः । (पंचसं स्वो वृ. ३-४६, पृ. १४३) । २. पुद्गलेषु पुद्गलविषये विपाकः फलदानामिमुख्यं पुद्गलविपाकः, स विद्यते यासां ताः पुद्गलविपाकिन्यः । ( पंचसं. मलय. वृ. ३-२४, पृ. १२८ ) । ३. पुद्गले पुद्गलविषये विपाकः फलदानाभिमुख्यं यासां ताः पुद्गलविपाकिन्य: । ( कर्मप्र . यशो. वृ. १, पृ. १२) । १ प्रातप, छह संस्थान, छह संहनन, श्रदारिक श्रादि तीन शरीर, तीन अंगोपांग, उद्योत, ध्रुवोदयी नामप्रकृतियां - निर्माण, स्थिर, अस्थिर, तैजस व कार्मण शरीर, वर्ण, गन्ध, रस, स्पर्श, अगुरुलघु, शुभ और अशुभ ये वारह; उपघात, पराघात, प्रत्येक और साधारण इन छत्तीस प्रकृतियों का विपाक चूंकि पुद्गल के विषय में है, अतएव वे पुद्गलविपाकिनी प्रकृतियां कहलाती हैं । पुद्गलानुभाग — जर कुट्ठक्खयादिविणासणं तदुप्यायणं च पोग्गलाणुभागो । जोणिपाहुडे भणिदमंततंतसत्तीयो पोग्गलाणुभागो त्ति घेत्तव्वो । ( धव. पु. १३, पृ. ३४९ ) । For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452