Book Title: Jain Lakshanavali Part 2
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 417
________________ पुंवेद] में इस प्रकार श्रभि लाषा होती है जिस प्रकार कि कफ के उद्रेक से ग्राम फल की अभिलाषा हुआ करती है । उक्त पुंवेद के उदय से संकल्पजात स्त्रियों के विषय में भी अभिलाषा होती है । पूजक - १. भव्यात्मा पूजकः शान्तो वेश्यादिव्यसनोज्झितः । ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः स शूद्रो वा सुशीलवान् ॥ ( भावसं वाम ४६५ ) । २. नित्यपूजाविधायी य: पूजकः स हि कथ्यते । द्वितीयः पूजकाचार्य: प्रतिष्ठादिविधानकृत् ॥ ब्राह्मणादिचतुवर्ण्य श्राद्यः शीलव्रतान्वितः । सत्य - शौच- दृढाचारो हिंसाद्यव्रतदूरगः ॥ जात्या कुलेन पूतात्मा शुचिर्बन्धु -सुहृज्जनैः । गुरूपदिष्टमंत्रेण युक्तः स्यादेष पूजकः ॥ ( धर्मसं. श्री. ६, १४२ - ४४ ) । १ जो भव्य जीव शान्त - क्रोधादि कषयायों से रहित - होकर वेश्यादि व्यसनों का त्याग कर चुका है वह पूजक — पूजा का अधिकारी होता है । वह ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य अथवा उत्तम शीलवान् शूद्र होना चाहिए । पूजकाचार्य ( प्रतिष्ठाचार्य ) - इदानीं पूजकाचार्यलक्षणं प्रतिपाद्यते । ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यो नानालक्षणलक्षितः ॥ कुल-जात्यादिसंशुद्धः सदृष्टिर्देशसंयमी । वेत्ता ज्ञिनागमस्याऽनालस्यः श्रुतबहुश्रुतः ॥ ऋजुर्वाग्मी प्रसन्नोऽपि गम्भीरो विनयान्वितः । शौचाऽऽचमनसोत्साहो दानवान् कर्मकर्मठः । साङ्गोपाङ्गयुतः शुद्धो लक्ष्य- लक्षणवित् सुधीः । स्वदारी ब्रह्मचारी वा नीरोगः सत्क्रियारतः ॥ वारिमंत्रव्रतस्नातः प्रोषधव्रतधारकः । महाभिमानी मौनी च त्रिसन्ध्यं देववन्दकः ॥ श्रावकाचारपूतात्मा दीक्षाशिक्षागुणान्वितः । क्रियाषोडशभिः पूतो ब्रह्मसूत्रादिसंस्कृतः । न हीनाङ्गो नाधिकाङ्गो न प्रलम्बो न वामनः ॥ न कुरूपी न मूढात्मा न वृद्धो नातिबालकः ॥ न क्रोधादिकषायाढ्यो नार्थार्थी व्यसनी न च । [ना]न्त्यास्त्रयो न तावाद्यौ श्रावकेषु न संयमी ॥ ईदृग्दोषभृदाचार्यः प्रतिष्ठां कुरुतेऽत्र चेत् । तदा राष्ट्रं पुरं राज्यं राजादिः प्रलयं व्रजेत् ॥ कर्ता फलं न चाप्नोति नैव कारयिता ध्रुवम् । ततस्तल्लक्षणश्रेष्ठः पूजका चार्य इष्यते ॥ ( धर्मसं. श्री. ६-१४५ से १५४) । जो ब्राह्मण, क्षत्रिय, श्रथवा वैश्य होकर अनेक लक्षणों से युक्त हो; कुल व जाति आदि से शुद्ध हो, सम्यग्दृष्टि होकर देशव्रती हो, जिनागम का ज्ञाता Jain Education International ७१६, जैन- लक्षणावली [पूजन हो, श्रालस्य से रहित हो, बहुत श्रुत को सुन चुका हो, सरल हो, वक्ता हो, प्रसन्न होता हुआ भी गम्भीर हो, विनयशील हो; शौच व श्राचमन में उत्साहसहित हो, दाता हो, क्रियाशील हो, अंगउपांगों से युक्त हो; लक्ष्य-लक्षण का जानकार हो, विवेकी हो, स्वदारसन्तोषी या ब्रह्मचारी हो, नीरोग हो, सदाचारी हो; जलस्नान से युक्त होकर मंत्र का ज्ञाता व व्रत से सहित हो; प्रोषधव्रत का धारी हो, महा अभिमानी हो-स्वाभिमानी होकर दैन्यभाव से दूर रहने वाला हो, मौन रखता हो, तीनों सन्ध्याओं में देववन्दना करने वाला हो, श्रावक के प्राचार का परिपालक हो, दीक्षा- शिक्षागुण से 'युक्त हो, सोलह क्रियानों से पवित्र हो, ब्रह्मसूत्र (यज्ञोपवीत) आदि संस्कारों से सहित हो, न हीनांग हो श्रौर न अधिक श्रंग वाला हो; न लम्बा हो, न बौना हो; न कुरूप हो, न मूर्ख हो, न बुड्ढा हो, न बालक हो, क्रोधादिकषायों वाला न हो, धनार्थी न हो, व्यसनी न हो, ग्यारह श्रावकों में न अन्तिम तीन — परिग्रहत्याग प्रतिमाधारी आदि-हों, न श्रादि के दो ( दर्शनिक व व्रती) हों; तथा संयमी (मुनि) न हो । यदि श्राचार्य उक्त दोषों (हीनांगादि) से दूषित होता है तो राष्ट्र, नगर, राज्य व राजा आदि का नाश हो सकता है; तथा वैसा होने पर न कर्ता हो फल को पाता है और न कराने वाला भी, इसी कारण पूजक श्राचार्य उपर्युक्त लक्षणों से श्रेष्ठ माना जाता है । पूजन- देखो पूजा | पूजा - १. पूजा च द्रव्य भावसंकोचः, तत्र कर - शिरः पादादिसन्यासो द्रव्यसंकोचः, भावसंकोचस्तु विशुद्धस्य मनसो नियोग इति । (ललितवि. पृ. ६ ) ; पूजनं गन्ध - माल्यादिभिः समभ्यर्चनम् । ( ललितवि. पृ. ७७ ) । २. वस्त्र - माल्यादिजन्या पूजा । (श्राव. नि. हरि. वृ. २१, पृ. ४०६ ) । ३. स्नान - विलेपन - सुसुगन्धिपुष्प-धूपादिभिः शुभैः कान्तम् । विभवानुसारतो यत् काले नियतं विधानेन ॥ अनुपकृतपरहितरतः शिवदस्त्रिदशेशपूजितो भगवान् । पूज्य हितकामानामिति भक्त्या पूजनं पूजा ।। ( षोडसक. १-२ ) । ४. एदाहि ( चरु-बलि- पुप्फ-फल-गंधधूव-दीवादी हि ) सह इंदधय- कप्परुक्ख महामह सव्वदोभद्दादिमहिमा विहाणं पूजा णाम । ( धव. पु. For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452