Book Title: Jain Lakshanavali Part 2
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 404
________________ पारिणामिकी ] पारिणामिकी- १. णिय णियजादिविसेसे उप्पपारिणामिकी णामा ।। ( ति प ४, १०२० ) । २. प्रणुमाण-हेउ-दिट्ठतसाहिया वयविवागपरिणामा । हिश्र निस्से सफलवई बुद्धी परिणामित्रा नाम || ( श्राव. नि. ६४८; नन्दी. सू. गा. ६६ ; उप. प. ४८ ) । ३. पारिणाभिकी तु वयोविपाकलब्धजन्मा परमहित- निःश्रेयसफला पंचावयवादिसाधनानुसारिणी भवत्यभयकुमारादेवि । ( त. भा. हरि. वृ. ६ - ६ ) । ४. परिः समन्तान्नमनं परिणाम:सुदीर्घकाल पूर्वापरार्थावलोकनादिजन्य प्रात्मधर्म इत्यर्थः, स कारणमस्यास्तत्प्रधाना वा पारिणामिकी । ( श्राव. नि. हरि वृ. ३८, पृ. ४१५ ) । ५. सगसगजादिविसेसेण समुप्पण्णपण्णा पारिणामिया णाम । XXX जादिविसेसजणिदकम्मक्खप्रोवसमसमुप्प पारिणामिया । ( धव. पु. ६, पृ. ८२-८३ ) । ६. स्वकीय-स्वकीयजातिविशेषेण समुत्पन्ना पारिणामिकी चेति । (चा. सा. पृ. ९७ ) । ७. तथा परि-- समन्तान्नमनम् - यथावस्थितवस्त्वनुसारितया गमनं परिणामः, सुदीर्घकाल पूर्वापरार्थावलोकनादि जन्य आत्मधर्म विशेष इत्यर्थः, स कारणमस्याः पारिणामिकी, बुद्धयतेऽनयेति बुद्धि: । ( श्राव. नि. मलय. वृ. ९३८) । १ अपनी अपनी विशेष जातिमें जो बृद्धि उत्पन्न होती है उसे पारिणामिकी बुद्धि कहा जाता है । २ जो बुद्धि अनुमान हेतु और दृष्टान्त के द्वारा श्रभीष्ट की साधक होती है; आयु के पारिपाक के अनुसार जिसका परिणमन होता है, तथा जो अभ्युदय और निःश्रेयस (मोक्ष) से सफल होती है; वह पारिणामिकी बुद्धि कहलाती है । पारितानिकी क्रिया - १. दुःखोत्पत्तितन्त्रत्वात् पारितापिकी क्रिया । ( स. सि. ६-५; त. वा. ६, ५, ८) । २. दुःखोत्पत्तिः स्वतंत्रत्वात् क्रियाया परितापिकी । (ह. पु. ५८- ६७ ) । ३. दुःखोत्पादनतन्त्रत्वं स्यात्क्रिया पारितापिकी । (त. श्लो. ६, ५, १० ) । ४. परितापो दु:खम्, दुःखोत्पत्ति निमित्ता क्रिया पारितापिकी क्रिया । (भ. श्री. विजयो. ८०७ ) । ५. परितापनं ताडनादिदुःखवि शेषलक्षणम्, तेन निर्वृत्ता पारितापनिकी क्रिया । ( स्थाना. अभय वृ. ६०; समवा. अभय वृ. ५) । ६. दुःखोत्पत्तौ परितप्तिपरवशत्वं पारितापिकी Jain Education International ७०६, जैन- लक्षणावली [ पार्थिव मण्डल क्रिया । (त. वृत्ति श्रुत. ६ - ५ ) । १ जो 'दुःख की उत्पत्ति के अधीन क्रिया की जाती है उसकी उत्पत्ति का कारण है-उसे पारितापिकी क्रिया कहा जाता है । ५ ताड़नादि दुःखविशेष रूप परिताप से जो क्रिया निर्मित होती है उसका नाम पारितापनिकी या पारितापिकी क्रिया है । पारितापिकी क्रिया- देखो पारितापनिकी क्रिया । पारिव्राज्य - गार्हस्थ्यमनुपालयैव गृहवासाद्विरज्यतः । यद्दीक्षाग्रहणं तद्धि पारिव्राज्यं प्रचक्ष्यते ॥ पारिव्राज्यं परित्राजो भावो निर्वाणदीक्षणम् । तत्र निर्मम - तावृत्त्या जातरूपस्य धारणम् ।। ( म. पु. ३६-१५६, १५७) । गृहस्थ धर्म का पालन करने के पश्चात् गृहवास से विरक्त होते हुए जो दीक्षा ग्रहणकी जाती है उसे पारिव्राज्य - परिव्राजक का अनुष्ठान कहा जाता है । परिव्राट् के भाव का नाम पारिव्राज्य है, जिसका अभिप्राय निर्वाणदीक्षा । इसमें ममत्वबुद्धि को छोड़कर जातरूप- -दिगम्बरवेष धारण किया जाता है । पारिषद - देखो पार्षद्य । १. वयस्यपीठमर्दसदृशाः परिषदि भवाः पारिषदाः । ( स. सि. ४-४) । २. पारिषद्या: वयस्यस्थानीयाः । ( त. भा. ४–४) । ३. वयस्यपीठमर्दसदृशाः पारिषदाः । परिषदि जात भवा वा पारिषदाः, ते वयस्यपीठमर्दसदृशाः वेदितव्याः । (त. वा. ४, ४, ४) । ४. भवा: परिषदीत्यासन् सुराः पारिषदाह्वयाः । ते पीठमर्दसदृशाः सुरेन्द्रैरतिलालिताः ।। (म. पु. २२ - २६ ) । ५. परियदि साधवः पारिषद्या: मित्रसदृशाः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ४-४ ) । ६. परिषदि सभायां भवाः पारिषदाः पीठमर्द मित्रतुल्याः । (त. वृत्ति श्रुत. ४ - ४ ) । १ जो सभा में उपस्थित रहने योग्य होते हैं वे पारिषद कहलाते हैं । ये देव मित्र अथवा पीठमर्द - कामपुरुषार्थ में सहायक के समान होते हैं । २ जो देव मित्र के समान होते हैं उन्हें पारिषद्य कहा जाता है । पारिषद्य - देखो पारिषद | पार्थिव मण्डल - क्षितिवीजसमाक्रान्तं द्रुतमसमप्रभम् । स्याद् वज्ज्रलाञ्छनोपेतं चतुरस्रं धरापुरम् ॥ ( ज्ञानार्णव २६ - १६, पृ. २८८ ) । पृथिवी बोज से सहित, पिघले हुए सुवर्ण के सदृश, For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452