Yogshatak Ek Parishilan

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 9

સહાવસ્થાનને (આત્મામાં એકરૂપ થઇને રહેવા સ્વરૂપ અવસ્થાને) નિશ્ચયથી (અવિલંબે ફળની પ્રાપ્તિની અપેક્ષાએ) યોગ કહેવાય છે. IIII
*
*
આ રીતે ‘યોગ’ નિશ્ચયપ્રધાન હોવાથી પહેલાં નિશ્ચયનયની માન્યતા મુજબ યોગનું લક્ષણ-સ્વરૂપ જણાવીને હવે વ્યવહારનયની માન્યતા મુજબ તે (યોગનું લક્ષણ) જણાવવા માટે ચોથી ગાથા છે.
ववहारओ उ एसो विन्नेओ एयकारणाणं पि । जो संबंधो सो वि य कारणकज्जोवयाराओ ॥४॥
વ્યવહારનયથી તો; કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર થતો હોવાથી સમ્યગ્નાનાદિના કારણભૂત ગુરુવિનયાદિનો જે સંબંધ છે તે પણ યોગ તરીકે જાણવો જોઇએ. આ પ્રમાણે ગાથાનો અર્થ છે. આશય એ છે કે વ્યવહારથી એટલે કે સામાન્યપણે ફલપ્રાપ્તિ માટેની યોગ્યતાને આશ્રયીને સમ્યગ્નાનાદિના કારણ સ્વરૂપ ગુરુવિનય, વૈયાવચ્ચ અને સ્વાધ્યાય વગેરેનો આત્માની સાથે જે સંબંધ છે; તે પણ યોગ છે. ગુરુવિનયાદિના કારણે સમ્યગ્નાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેથી જીવને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે વખતે ગુરુવિનય વગેરે આપણે કરતા હોઇએ ત્યારે સામાન્યથી આપણામાં યોગસ્વરૂપ ફળપ્રાપ્તિની યોગ્યતા હોય છે. પરંતુ યોગસ્વરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થયેલી હોતી નથી. ગુરુવિનયાદિ પ્રવૃત્તિથી કાલાંતરે પ્રાપ્ત થનારા સમ્યજ્ઞાનાદિનો આત્મામાં સંબંધ નથી; પરંતુ તેની યોગ્યતા વર્તમાનમાં હોવાથી એ અપેક્ષાએ આત્મામાં યોગ મનાય છે. યોગના સંબંધ વિના પણ યોગના કારણભૂત ગુરુવિનયાદિના સંબંધને; આ રીતે યોગની યોગ્યતાને લઇને વ્યવહારથી યોગ કહેવાય છે. સકલ નયોને જે જે રીતે સમ્યજ્ઞાનાદિના સંબંધને યોગરૂપે માનવાનું ઇષ્ટ છે, તે સર્વસંબંધોને યોગસ્વરૂપે વર્ણવવાના આશયથી મૂળગાથામાં સોવિ ય - આ પ્રમાણે (મોપિ ૪) અપિ પદનો પ્રયોગ કર્યો છે. નૈગમ, ની યોગશતક - એક પરિશીલન ૧૨
豪
સંગ્રહ... વગેરે નયોનું સ્વરૂપ તેના જાણકારો પાસેથી જિજ્ઞાસુઓએ સમજી લેવું જોઇએ.
નિશ્ચયથી સમ્યજ્ઞાનાદિના સંબંધને યોગસ્વરૂપે બીજી ગાથામાં વર્ણવ્યો છે, તેને તેમ જ સમ્યગ્નાનાદિના કારણભૂત ગુરુવિનયાદિના સંબંધને વ્યવહારથી યોગ કહેવાય છે. કારણ કે વ્યવહારનય કારણને પણ કોઇ વાર કાર્ય સ્વરૂપે વર્ણવે છે. આથી યોગના સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ જે ગુરુવિનયાદિ કારણ છે તેને યોગ માનીને તેના સંબંધને પણ અહીં યોગસ્વરૂપે વર્ણવ્યો છે. ચાલુ વ્યવહારમાં પણ કોઇ વાર કારણને કાર્ય માનીને ઔપચારિક પ્રયોગ કરાય છે. દા.ત. આયુષ્ય ઘી છે; વરસાદ ચોખાને વરસાવે છે; અહીં આયુર્વેદાનુસાર ઘી ખાવાથી આયુષ્ય વધે છે; એટલે કે આયુષ્યનું કારણ ઘી છે, તેથી આયુષ્યના કારણભૂત ઘીને અહીં આયુષ્યરૂપે વર્ણવ્યું છે તેમ જ વરસાદના પાણીથી ચોખાનો પાક સારો આવે છે તેથી પાણી ચોખાનું કારણ હોવાથી ચોખાસ્વરૂપે જ અહીં પાણીને વર્ણવી ચોખાને વરસાવે છે એવો પ્રયોગ છે.
અહીં યાદ રાખવું જોઇએ કે સમ્યગ્નાનાદિના કારણભૂત જ ગુરુવિનયાદિના સંબંધને યોગસ્વરૂપે વર્ણવાય છે. જે ગુરુવિનયાદિ સમ્યગ્નાનાદિનાં કારણ બનતાં નથી તે ગુરુવિનયાદિને વ્યવહારથી પણ યોગસ્વરૂપ માનવાનું ઇષ્ટ નથી. સમ્યજ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય - એ આશયથી જો ગુરુવિનયાદિ કરાય તો તે ગુરુવિનયાદિ સમ્યગ્નાનાદિના કારણ બની પરંપરાએ આત્માને મોક્ષની સાથે જોડી આપે છે. પરંતુ તેવો આશય ન હોય અને માત્ર ઔચિત્યથી જ ગુરુવિનયાદિ કરાય તો તે સાક્ષાત્ કે પરંપરાથી પણ મોક્ષસાધક બનતાં ન હોવાથી તેના સંબંધને યોગસ્વરૂપે વર્ણવવાનું ઉચિત નથી. ઉપચારનો અર્થ એ નથી કે ગમે તે વસ્તુને ગમે તે સ્વરૂપે વર્ણવવી. મોક્ષસાધક ભાવ અથવા તો મોક્ષસાધક ભાવનો ભાવ એ બેને જ અહીં યોગસ્વરૂપે મનાય છે. ગુરુવિનયાદિસ્વરૂપ યોગકારણો; સામાન્યથી અલ્પકાળમાં જ યોગની પ્રાપ્તિ કરાવનારાં બને, તો જ તેના સંબંધને વ્યવહારથી યોગ કહેવાય છે. પરંતુ ઘણા લાંબા યોગશતક - એક રિશીલન ૦૧૩