________________
છે. તેથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ આજ્ઞાથી ચિંતન કરવાથી પરમ કોટિનો કર્મક્ષય થાય છે. II૭૪॥
હવે વિવિક્તદેશને આશ્રયીને ગુણ જણાવાય છે— परिक्के वाघाओ न होइ पाएण योगवसिया य । जायइ तहापसत्था हंदि अणब्भत्थजोगाणं ॥ ७५ ॥
“રાગાદિવિષય વગેરેનું તત્ત્વ ચિંતવતી વખતે એકાંતમાં ચિંતવવાથી પ્રાયઃ ચિંતનમાં વ્યાઘાત થતો નથી અને તેવા પ્રકારની પ્રશસ્ત યોગવશિતા
આદિ યોગીને પ્રાપ્ત થાય છે.” - આ પ્રમાણે ૭૫મી ગાથાનો સામાન્યાર્થ છે. સામાન્ય રીતે કોઇ પણ જાતના યોગની સાધનામાં વિઘ્ન ન આવે તો સાધના વિના વિલંબે પૂર્ણ થતી હોય છે. એ વિઘ્નના પરિહાર માટે એકાંત પણ એક કારણ છે. રાગાદિવિષય વગેરેનું તત્ત્વચિંતન કરવા સ્વરૂપ અધિકૃત યોગ છે. એકાંતના કારણે તેનો પ્રાયઃ વ્યાઘાત (પ્રતિબંધ) થતો નથી. કારણ કે ત્યારે કોઇ વિક્ષેપનું નિમિત્ત મળતું નથી. આ રીતે એકાંતમાં તત્વચિંતન કરવાથી યોગના અભ્યાસના સામર્થ્ય સ્વરૂપ યોગની વશિતા (સ્વાધીનતા) પ્રાપ્ત થાય છે. વિધિપૂર્વક એવી સાધનામાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી અને ખોટો આગ્રહ ન હોવાથી તે યોગવશિતા પ્રશસ્ત બને છે. જે લોકોએ યોગની સાધનાનો આરંભ જ કર્યો છે - એવા અનભ્યસ્ત યોગવાલા યોગીઓને ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રશસ્ત યોગવશિતા પ્રાપ્ત થાય છે. અભ્યસ્ત યોગીઓને તો યોગ આત્મસાત્ હોવાથી તેમને યોગશિતા સ્વભાવસિદ્ધ છે. II૭૫ી
સાઇઠમી ગાથામાં રાગાદિ-વિષય વગેરેના તત્ત્વના ચિંતન માટે જે દ્વારો વર્ણવ્યાં છે; તેમાં છેલ્લા ઉપયોગદ્વારનું વર્ણન કરાય છે— હું યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૧૨૬
उवओगो पुण एत्थं विण्णेओ जो समीवजोगो त्ति । विहियकिरियागओ खलु अवितहभावो उ सव्वत्थ ॥ ७६ ॥
“વિહિત તે તે ક્રિયાસંબંધી સર્વત્ર સ્થાન, ઊર્ણ, અર્થ વગેરેમાં શાસ્ત્રાનુસારી જે યથાર્થભાવ છે તે સમીપયોગ અહીં ઉપયોગ સ્વરૂપ સમજવો.” આ પ્રમાણે ૭૬મી ગાથાનો સામાન્ય અર્થ છે. આશય એ છે કે રાગાદિવિષયતત્ત્વનું ચિંતન ઉપયોગપૂર્વક કરવું જોઇએ - એ પ્રમાણે સાઇઠમી ગાથામાં જણાવ્યું છે. ત્યાં ઉપયોગ તેને કહેવાય છે કે જે ‘સમીપયોગ’ છે. જે મોક્ષની નજીક છે તે સમીપયોગ છે. એ ઉપયોગપૂર્વકનું કોઇ પણ અનુષ્ઠાન મોક્ષનું કારણ હોવાથી ઉપયોગ સિદ્ધિસમીપ છે. અપ્રશસ્ત તે તે ક્રિયા(આહારાદિ)ઓ સામાન્યથી કાર્યસિદ્ધિની નજીક હોય છે. અહીં એવા ઉપયોગની વાત નથી. વિહિત તે તે ક્રિયાઓસંબંધી ઉપયોગની અહીં વાત છે. વિહિત અનુષ્ઠાનમાં સામાન્યથી સ્થાન, ઊર્ણ, અર્થ, આલંબન અને અનાલંબન સમાવિષ્ટ હોય છે. તે તે વિહિત ક્રિયાઓ કરતી વખતે સ્થાનાદિસંબંધી ખૂબ જ ઉપયોગ રાખવો જોઇએ. ‘યોગવિંશિકા એક પરિશીલન’માં સ્થાનાદિનું વર્ણન કર્યું છે. જિજ્ઞાસુઓએ તે ત્યાંથી જાણી લેવું જોઇએ. અહીં તો ઉપયોગનું વર્ણન કરવાનું અભિપ્રેત છે.
શાસ્ત્રમાં જણાવ્યા મુજબ; સ્થાનાદિમાં યથાર્થભાવ હોવો જોઇએ. જે ઉદ્દેશથી સ્થાનાદિ વિહિત છે, તે ઉદ્દેશથી જ સ્થાનાદિમાં પ્રવૃત્તિ થવી જોઇએ . આથી સમજી શકાશે કે તે તે વિહિત ક્રિયાસંબંધી સ્થાનાદિમાં સર્વત્ર યથાર્થભાવ સ્વરૂપ જે સિદ્ધિની સમીપ છે તે ઉપયોગ છે. આવો ઉપયોગ લિંગ (ચિહ્ન) છે જેનું એવો શાસ્રબોધ છે. શાસ્ત્રનો બોધ હોય તો પ્રાયઃ સ્થાનાદિમાં યત્ન હોય જ. પરલોક પ્રત્યે જેને આસ્થા-પક્ષપાત હોય તેમ જ ભગવાન શ્રી વીતરાગપરમાત્મા પ્રત્યે બહુમાન હોય તો તે આત્મા સ્થાનાદિમાં ચોક્કસ જ પ્રયત્નશીલ બન્યા વિના ન રહે. ઉપયોગ વિનાની દ્રવ્યક્રિયા પાપબંધનું કારણ બને છે - એનો જેને ખ્યાલ છે અને છતાં હું યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૧૨૭
