________________
ભાવનાથી જન્ય છે. તે તે પ્રકારે ફળોને આપવા વડે ક્રમે કરીને શ્રેષ્ઠ
ફળને આપવાના સ્વભાવવાળું હોય છે. આ જ વાત બૌદ્ધોએ પણ કરી છે. “હે ભિક્ષુઓ ! પુણ્ય બે પ્રકારનું છે. એક મિથ્યાર્દષ્ટિથી જન્ય અને બીજું સમ્યગ્દષ્ટિથી જન્ય. એમાં પહેલું જે મિથ્યાદૃષ્ટિથી જન્ય પુણ્ય છે તે અપરિશુદ્ધ છે; અને ફળને પ્રાપ્ત કરાવવામાં માટીના ઘડા જેવું છે. બીજું જે પુણ્ય છે તે પરિશુદ્ધ છે અને ફલપ્રદાનમાં સુવર્ણના ઘડા જેવું છે. આશય એ છે કે માટીનો ઘડો અને સુવર્ણનો ઘડો; બંને ઘડા આમ તો પાણી ભરવા માટે ઉપયોગી છે. પંરતુ માટીનો ઘડો ફૂટી જાય એટલે તદ્દન નકામો થઇ જાય છે. જ્યારે સોનાનો ઘડો ભાંગી જાય તો તેના સોનાથી આજીવિકાદિ કરી શકાય છે. આ રીતે બૌદ્ધોએ પણ ક્રિયામાત્રજન્ય અને ભાવનાજન્ય કર્મક્ષયાદિની ભિન્નતા નામાંતરથી
વર્ણવી છે. આ ગાથાનું આ વિવરણ પણ “ચરસ્મ બંધો...” આ ૮૫મી ગાથાના ઉત્તરાર્ધનું અનુસરણ કરે છે. II૮૭
અઠચાશીમી ગાથાના વિવરણમાં ફરમાવ્યું છે કે, બોધિ (સમ્યગ્ બોધ) છે મુખ્ય જેમને એવા બોધિસત્ત્વ-બોધિપ્રધાન જીવો શરીરને આશ્રયીને જ પડેલા (સંસારમાં) જણાય છે પરંતુ ચિત્તને આશ્રયીને પડેલા નથી હોતા. કારણ કે ચિત્તની ગાંભીર્યતા સ્વરૂપ આશયવિશેષના યોગે શુદ્ધ ભાવના; તેમને પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે. તેથી જ ઋષિમહર્ષિનું પણ એ મુજબ વચન છે કે “બોધિસત્ત્વો કાયપાતી હોય છે, ચિત્તપાતી હોતા નથી. આશ્રવ વિનાના કર્મનું આ ફળ છે.” જે ક્રિયા કરવાથી કર્મબંધ થતો નથી; તે ક્રિયાને નિરાશ્રવ કર્મ કહેવાય છે. ચિત્ત વિના માત્ર કાયાથી કરાતી ક્રિયાથી તેવા પ્રકારનો કર્મબંધ થતો નથી; તે નિરાશ્રવ કર્મ છે. II૮૮૫
નેવ્યાશીમી ગાથાના પરમાર્થને સમજાવતાં ટીકામાં ફરમાવ્યું છે કે; પૂર્વે જણાવ્યા મુજબની ભાવનાવિશેષના કારણે જે અશુભકર્મનો ક્ષય અને શુભકર્મનો બંધ થાય છે... ઇત્યાદિ સર્વ સંગત થાય છે. અહીં ગાથામાં માફ - આ પ્રમાણે જે નિર્દેશ છે, ત્યાં આવિ પદથી પ્રવૃત્તાદિ યોગીઓને જે વિજયસમાધિ, આનંદસમાધિ, સન્ક્રિયાસમાધિ અને ક્રિયાસમાધિ પ્રાપ્ત છે યોગશતક - એક પરિશીલન ૧૪૨ ૪
થાય છે તે સમાધિઓનો તેમ જ વિતર્ક-ચારુક્ષુભિત પહેલું; પ્રીત્યુત્લાવિત માનસ સ્વરૂપ બીજું; સુખસંગત ત્રીજું અને પ્રશમૈકાંતસુખવાળું ચોથું - આ ચાર, યોગીજનોને પ્રાપ્ત થતાં ચિત્તોનો સંગ્રહ કર્યો છે. અન્યદર્શનપ્રસિદ્ધ તે તે સમાધિ અને ચિત્તનું સ્વરૂપ તે તે નામથી જ સમજાય છે. વિજય, આનંદ, સન્ક્રિયા અને ક્રિયા સામાન્યના વિષયમાં જે લીનતા (બાહ્યમુખતાનો ત્યાગ કરી તન્માત્રમાં અંતર્મુખ બનવું) છે તે સમાધિ છે. વિતર્કના કારણે જે ક્ષુભિત મન છે તે પ્રથમ ચિત્ત છે. વિતર્ક વખતે મન શાંત નથી હોતું. સંકલ્પવિકલ્પના કારણે મનની ક્ષુબ્ધતા હોય છે. તે તે વસ્તુની પ્રીતિના કારણે પ્રસન્નતાવિશેષથી ભીંજાયેલું જે મન છે તે દ્વિતીય ચિત્ત છે. યોગજન્ય આત્મિક સુખમાં સંગત જે મન છે તે ત્રીજું ચિત્ત છે અને વિષયકષાયના અભાવથી જે, પ્રશમસુખથી યુક્ત મન છે તે ચોથું ચિત્ત છે. સમાધિ અને ચિત્તનું સ્વરૂપ ખૂબ જ સ્થૂલથી અહીં જણાવ્યું છે. તેના સૂક્ષ્મ સ્વરૂપને અધ્યાપકો પાસેથી જાણી લેવું જોઇએ.
ભાવનાવિશેષને લઇને યોગની ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિથી ઉપર જણાવેલી બધી જ વાત સંગત થાય છે. કારણ કે વાસ્તવિક (પરિણામ) રીતે યોગની વૃદ્ધિ થયેલી હોય છે. એમાં પણ કારણ અધિકૃત ભાવનાનું સ્વરૂપ છે. એ ભાવનાનું સ્વરૂપ જ એવું છે કે તાત્ત્વિક રીતે યોગની વૃદ્ધિ થયા વિના રહેતી નથી. આ બધી વસ્તુનો સ્વબુદ્ધિથી વિચાર કરવો જોઇએ. ગાથામાં ‘મુલ્લાહિનિવેમં’ આ ક્રિયાવિશેષણ છે; અને તુ પદનો અર્થ ‘અવધારણ’ છે. તેથી અભિનિવેશનો ત્યાગ કરીને જ ઉપર જણાવેલી વસ્તુનો વિચાર કરવો જોઇએ - આ પ્રમાણે તેનો અર્થ છે. વિચારણામાં અભિનિવેશ
હોય તો તત્ત્વની પ્રતિપત્તિ નહિ થાય. કારણ કે તત્ત્વની પ્રતિપત્તિની પ્રત્યે અભિનિવેશ શત્રુભૂત છે. અભિનિવેશના કારણે યુક્તિ પણ અસત્-વિતથ (અયુક્તિ) જણાતી હોય છે. આથી જ અન્યત્ર કહ્યું છે કે; “અહો ! આશ્ચર્ય છે કે જે આગ્રહી છે તે યુક્તિને ત્યાં લઇ જવાને ઇચ્છે છે કે જ્યાં તેની બુદ્ધિ પેઠી છે. જ્યારે જે પક્ષપાતરહિત-અનાગ્રહી છે; તેની બુદ્ધિ જ્યાં યુક્તિ છે ત્યાં નિવેશને પામે છે. આ સાચું છે અને આ સાચું યોગશતક - એક રિશીલન ૭૧૪૩
ન
