________________
અતિપ્રસંગ તો છે જ, તેથી “સર્વથા સના અભાવની ઉત્પત્તિમાં પણ છે ...” ઇત્યાદિ કહેવાનો કોઇ જ સાર નથી.
આ રીતે ટીકામાં સ્પષ્ટપણે ‘અતિપ્રસT'... ઇત્યાદિનો અર્થ જણાવ્યો. ગાથાથી જ અતિપ્રસંગ બંને સ્થાને વ્યવસ્થિત છે તે જણાવાય છે તહાસહાવજડબાવાગો આ પદથી. આશય એ છે કે “સર્વથા અસતું સતું થાય છે; અને સર્વથા સત્ અસતું થાય છે.’ આ પ્રમાણે માનીએ તો અતિપ્રસંગ આવે છે - તે વિસ્તારથી ટીકામાં જણાવ્યું. બંને સ્થાને અતિપ્રસંગ વ્યવસ્થિત છે (સિદ્ધ છે) - તે, ગ્રંથથી (ગાથાથી) જ જણાવવા ગાથામાં ‘તહાસટ્ટા' આ પ્રમાણે પદ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સર્વથા અભાવ; ભાવ થઇ શકે નહિ અને સર્વથા ભાવ; અભાવ થઇ શકે નહિ – એમાં હેતુ તરીકે અતિ-પ્રસંગ છે. આથી સમજી શકાય છે કે સર્વથા અભાવ કે ભાવ પક્ષમાં અતિપ્રસંગ નિશ્ચિત છે. એ હેતુ સિદ્ધ નથી – એમ કહીને હેતુની અસિદ્ધિની કોઇ શંકા ન રહે એ માટે માથામાં તથાસ્વભાવના અભાવને હેતુ તરીકે જણાવ્યો છે. સર્વથા અસતું સતું થાય છે - એમ જયારે માનીએ ત્યારે સર્વથા અસત્નો જે વિવક્ષિત ઘટાદિસ્વરૂપ થવાનો સ્વભાવ છે તે રહેતો નથી. કારણ કે વિવક્ષિત-અવિવલિત સકલ થવાના સ્વભાવનો પ્રસંગ આવે છે. આવું જ સર્વથા સતું અસર થાય છે - એમ માનવામાં પણ વિવક્ષિત ન થવાના (નાશ) સ્વભાવનો પણ અભાવ રહે છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે બંને સ્થાને તથાસ્વભાવત્વ(સ્વભાવ)નો અભાવ છે. વિવણિત-(ઇસ્ટ)થી જુદા સ્વભાવના અસ્તિત્વના સ્વીકારનો પ્રસંગ જ અહીં અતિપ્રસંગ છે. એમાં કારણ છે વિવક્ષિત સ્વભાવનો અભાવ... ઇત્યાદિ અધ્યાપક પાસેથી બરાબર સમજી લેવું જોઇએ. //૭૨l.
एयस्स उ भावाओ णिवित्ति-अणुवित्तिजोगओ होति । उप्पायादी णेवं अविगारी वऽणुहवविरोहा ॥७३॥
- “નિવૃત્તિ અને અનુવૃત્તિના યોગથી તથાસ્વભાવત્વના કારણે ઉત્પાદાદિ થાય છે. આવી જ રીતે પુરુષ-આત્મા એકાંતે અધિકારી નથી; કારણ કે તેવા પ્રકારના અનુભવનો વિરોધ આવે છે.” આ પ્રમાણે
ધ્યક્ષ 3..' ઇત્યાદિ ગાથાનો શબ્દાર્થ છે. આશય એ છે કે – કથંચિત સદસદ્ પક્ષમાં વિવક્ષિત ભાવભવનાદિસ્વભાવ ઘટી શકે છે. કારણ કે અનુભવના અનુરોધથી તે તે પૂર્વપર્યાયની નિવૃત્તિ અને દ્રવ્યની અનુવૃત્તિનો યોગ વાસ્તવિક રીતે હોય છે. તેથી વસ્તુના ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય (ઉત્પત્તિ, વિનાશ અને સ્થિતિ) સ્વરૂપ ધર્મો થાય છે. પ્રકારાંતરે એકાંતે સતુ કે એકાંતે અસતુ પક્ષમાં પૂર્વ (૭૨ મી) ગાથાથી જણાવ્યા મુજબ ઉત્પાદાદિ સંગત થતા નથી. કારણ કે તેમાં અતિપ્રસંગ આવે છે.
આવી જ રીતે પુરુષ-આત્માને એકાંતે અવિકારી કે વિકારી પણ માનવાનું ઉચિત નથી. કારણ કે એવો અનુભવ થતો નથી. એકાંતે આત્માનો એક જ સ્વભાવ માનીએ અને તલના ફોતરાના ત્રીજા ભાગ જેટલો પણ ભેદ ન માનીએ તો આત્માની જુદી જુદી અવસ્થાનો જે અનુભવ થાય છે - તે નહીં થઇ શકે. આથી એ અનુભવના અનુરોધથી આત્માને કથંચિત્ અવિકારી-વિકારી માન્યા વિના છૂટકો જ નથી.
આશય એ છે કે જ્યારે પણ વસ્તુના સ્વરૂપને સર્વથા એકસ્વરૂપે માની લેવામાં આવે તો પ્રતીયમાન વસ્તુતત્ત્વના અનુભવનો વિરોધ આવે છે. જયારે ‘વિવલિત ઘટાદિ ભાવ સ્વરૂપ થવાના સ્વભાવવાળો અભાવ છે' - આ પ્રમાણે માનીએ તો ત્યારે તે સ્વભાવ હોવાથી; સર્વથા ભાવતનો પરિત્યાગ થાય છે. કારણ કે તે વખતે તેમાં સ્વભાવને આશ્રયીને ભાવત્વ છે; સ્વરૂપથી નથી. આવી જ રીતે સ્વનિવૃત્તિસ્વભાવવાળો ભાવ છે ઘટાદિ છે) એમ માનીએ તો ત્યારે તે સ્વભાવ હોવાથી સર્વથા સ્વનિવૃત્તિનો પરિત્યાગ થાય છે. કારણ કે ત્યારે સ્વભાવથી સ્વનિવૃત્તિ øøø યોગશતક એક પરિશીલન •૧૨૩ ૪૪૪૪
ઉપર જણાવ્યા મુજબ વિપક્ષ(એકાંતે સતું અને એકાંતે અસતુ)માં અતિપ્રસંગરૂપ બાધક પ્રમાણ કહીને હવે સ્વપક્ષ(કથંચિત્ સત્ અને કથંચિત્ અસતુ)ની સિદ્ધિ માટે સાધક પ્રમાણ જણાવાય છે# # યોગશતક - એક પરિશીલન • ૧૨૨
$
