________________
ઉપર જણાવ્યા મુજબ કુશલબુદ્ધિ પ્રાપ્ત થવાથી તેની વિદ્યમાનતાના કાળમાં કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય છે અને ભવિષ્યમાં એ કુશલબુદ્ધિના કારણે પ્રાપ્ત થયેલા પુણ્યપરિપાકથી વિશેષે કરી કલ્યાણ પ્રાપ્ત થાય છે. કારણ કે મણિમંત્રાદિ તેના પ્રયોગકાળમાં કે પ્રયોગના અભાવમાં કાળમાં પણ - બધી જ અવસ્થામાં હિતકારી મનાય છે.
उभयोस्तत्स्वभावत्वात् तदावर्त्तनियोगतः । युज्यते सर्वमेवैतन्नान्यथेति मनीषिणः ॥ यो. बि. १०५ ॥
પુરુષ અને પ્રકૃતિ (જીવ અને કર્મ)નો તે સ્વભાવ (ગ્રાહકગ્રાહ્યસ્વરૂપ વ્યાવર્ત્ય - અધિકારસ્વભાવ) હોવાથી ચરમાવર્ત્તના સામર્થ્યથી એટલે કે જીવને એક પુદ્ગલપરાવર્ત્ત કાળથી અધિક કાળ સંસારમાં ભમવાનું ન હોવાથી કુશલબુદ્ધિની પ્રાપ્તિ, યોગની સેવા વગેરે સંગત થાય છે. અન્યથા તાદેશ પુરુષ અને પ્રકૃતિનો તેવો સ્વભાવ ન હોય તો કુશલબુદ્ધિની પ્રાપ્તિ વગેરે સંગત થતું નથી... એમ વિદ્વાનો જણાવે છે.
ઉપર જણાવેલા ‘યોગબિંદુ’ના પાંચ શ્લોકો મુદ્રિત યોગબિંદુના આધારે અહીં જણાવ્યા છે. ‘યોગશતક’ની ટીકામાં ઉદ્ધૃત શ્લોકોમાં થોડો શાબ્દિક ભેદ છે, પરંતુ અર્થની દૃષ્ટિએ ખાસ ભેદ નથી. કહેવાનો સાર એટલો જ છે કે પ્રકૃતિનો અધિકાર નિવૃત્ત ન થાય ત્યાં સુધી જીવને યોગમાર્ગની જિજ્ઞાસાદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી. સાંખ્યદર્શન પ્રસિદ્ધ પ્રકૃતિ અને કર્મપ્રકૃતિ - એ બેમાં નામના ભેદને છોડીને બીજો કોઇ ભેદ નથી. ||૧|
*
ઉપર જણાવેલી વિગત સ્પષ્ટ રીતે સમજાવવા અગિયારમી ગાથા છે–
तप्पोग्गलाण तग्गहणसहावावगमओ य एवं ति ।
इय दट्ठव्वं इहरा तहबंधाई न जुज्जंति ॥ ११ ॥
8 યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૨૪
菠蘿
કર્મપ્રકૃતિપરમાણુસ્વરૂપ પુદ્ગલોનો જીવ દ્વારા ગ્રહણ થવાના સ્વભાવનો અપગમ-વિરહ થવાથી અને જીવનો કર્મપુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવનો અપગમ થવાથી પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ (જુઓ ગાથા નંબર-૯) નિવૃતપ્રકૃત્યધિકારતા અને એને લઇને જીવની યોગમાર્ગની અધિકારિતા-યોગ્યતા જાણવી જોઇએ. અન્યથા તાદેશ ઉભય(કર્મપુદ્ગલ અને જીવ)સ્વભાવનો અપગમ ન માનીએ તો; ભિન્ન અનંત કાર્પણવર્ગણાનાં પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવા રૂપે બંધ તેમ જ ફરીથી ક્યારે પણ ગ્રહણ કરવાની પ્રવૃત્તિને નહિ ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ મોક્ષ અને ક્રમશઃ તેના કારણે પ્રાપ્ત થનારા દોષ તથા ગુણ સ્વરૂપ વિકારો જીવમાં સંગત થતા નથી - આ પ્રમાણે અગિયારમી ગાથાનો અર્થ છે.
આશય એ છે કે - અનાદિકાળથી જીવનો કર્મ ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ છે અને કર્મનો જીવ દ્વારા ગ્રહણ થવાનો સ્વભાવ છે. આકાશનો કર્મગ્રાહક સ્વભાવ ન હોવાથી આકાશને કર્મબંધ થતો નથી. તેમ જ સિદ્ધપરમાત્માઓ માટે પણ કર્મ ગ્રાહ્ય નથી બનતાં. આવી જ રીતે આત્મા અનાદિકાળથી કર્મપુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે, અગ્રાહ્ય એવી કોઇ પણ પુદ્ગલવર્ગણાને ગ્રહણ કરતો નથી. આથી સમજી શકાશે કે જીવનો તેવા પ્રકારનો ગ્રાહક સ્વભાવ અને કર્મનો તેવા પ્રકારનો ગ્રાહ્ય સ્વભાવ માનવાથી જ જીવને કર્મની સાથે જે સંબંધ છે તે સંગત બને છે. બંનેમાંથી કોઇ એકનો પણ એવો સ્વભાવ ન માનીએ તો કોઇ પણ રીતે જીવનો કર્મની સાથેનો તે સંબંધ સંગત નહિ થાય. કારણ કે જીવનો કર્મને ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ જ ન હોય તો આકાશાદિની જેમ; કર્મનો ગ્રાહ્ય સ્વભાવ હોય તોપણ જીવને કર્મનો સંબંધ નહિ જ થાય. તેમ જ જીવનો કર્મગ્રાહક સ્વભાવ હોય તોપણ અગ્રાહ્યવર્ગણા (જે પુદ્ગલો ક્યારે પણ ગ્રાહ્ય બનતાં નથી તેવાં પુદ્ગલોનો સમુદાય) જેમ જીવને ગ્રાહ્ય બનતી નથી તેમ ગ્રાહ્યસ્વભાવવાળા પણ કર્મ જીવને ગ્રાહ્ય નહિ જ બને. કારણ કે જૈનો
જે સ્વભાવ જ નથી તે તેવા સ્વભાવે નહિ પરિણમે - એ સમજી શકાય છે. માટીનો વસ્ત્ર બનાવવાનો સ્વભાવ ન હોવાથી કોઇ પણ રીતે ક્યારે યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૨૫ ******
ને
