________________
સ્વભાવ હોવાથી સ્વભાવના જ કારણે ત્યાં પુરુષાર્થ આક્ષિપ્ત (ખેંચાયેલ) છે. જે આક્ષિત હોય તે કારણ ન હોવાથી તેમાં વ્યર્થત્વનો પ્રસંગ આવશે.
આવી શંકાનું સમાધાન કરતાં ટીકામાં ફરમાવ્યું છે કે – ધ્યતે.. ઇત્યાદિ, આશય એ છે કે ઉપર જણાવેલી શંકામાં જે જણાવ્યું છે; તે તને જ અસંગત છે, સમજયા વગરની વાત છે. કારણ કે કર્મ બે પ્રકારના છે. અનિયતસ્વભાવવાળા અને નિયતસ્વભાવવાળા. સામાન્ય રીતે અનિયતસ્વભાવવાળું જે કર્મ છે તે સોપક્રમ છે. બીજું નિરુપક્રમ છે. જે કર્મ અનિયત સ્વભાવવાળું સોપક્રમ છે અર્થાત્ જેની ઉપર પુરુષાર્થના કારણે ઉપક્રમ લાગે છે તે અનિયતસ્વભાવવાળું કર્મો જ પુરુષાર્થનો વિષય બને છે. પુરુષાર્થના કારણે જ તેની અનિયત-સ્વભાવતાસ્વરૂપ સોપક્રમતા બની રહે છે, જેથી અનિયત સ્વભાવતાનો (કૃતનો) નાશ થતો નથી અને તેનાથી ભિન્ન સ્વભાવતાનો (અકૃતનો) આગમ થતો નથી.
આ અનિયતસ્વભાવવાળું કર્મ સામાન્ય રીતે કાષ્ઠ, પાષાણ કે મૃત્તિકા (માટી) વગેરેમાં મૂર્તિ કે સ્તંભ વગેરે થવાની જે યોગ્યતા રહેલી છે તેવી યોગ્યતા સમાન છે. આ વાત આગળ બતાવવામાં આવનાર પ્રમાણયુક્તિથી ઉપપ છે. આશય એ છે કે કાષ્ઠ કે પાષાણ વગેરેથી જે પ્રતિમાદિ થાય છે, પાણી વગેરેથી નહિ. પ્રતિમાદિને ઉત્પન્ન કરવાની યોગ્યતા કાષ્ઠ વગેરેમાં છે, પાણી વગેરેમાં નહિ. આમ છતાં દરેક કાષ્ઠ વગેરેથી પ્રતિમાદિ થતાં નથી, તોપણ કાષ્ઠ પ્રતિમા માટે અયોગ્ય છે - એવું કહેવાતું નથી. કારણ કે પ્રતિમાદિ માટે અયોગ્ય એવા જલ વગેરેનું જે સ્વરૂપ છે તેનાથી જુદું જ સ્વરૂપ કાર્ડ વગેરેનું છે. આવો અનુભવ સકલલોકપ્રસિદ્ધ છે. જે કા વગેરે ઉપર શિલ્પી વગેરેનો પ્રયત્ન થાય છે તે કાષ્ઠ વગેરેથી પ્રતિમા થાય છે. અર્થાત્ પ્રતિમા વગેરે તાદેશ પુરુષાર્થથી જન્ય છે. કાષ્ઠાદિગત પ્રયત્ન (પુરુષાર્થ) પ્રતિમાદિ સ્વરૂપ છે. બસ ! આવું જ
અનિયત સ્વભાવવાળાં કર્મ અંગે બને છે. અનિયતસ્વભાવવાળા કર્મ ઉપર પુરુષાર્થ થાય તો ઉપક્રમ લાગવાથી કર્મની અનિયતસ્વભાવતા પ્રગટે છે. પુરુષાર્થના અભાવમાં ઉપક્રમ ન લાગે તોપણ તે કર્મ ઉપક્રમ માટે અયોગ્ય ( શ શ . શ યોગશતક - એક પરિશીલન • ૯૦ જી હા જ આ છે
છે એવું માનવામાં આવતું નથી. આથી સમજી શકાશે કે અનિયત - સ્વભાવવાળા કર્મ ઉપર પુરુષાર્થના કારણે ઉપક્રમ લાગવાથી કૃતનાશ કે અકૃતાભ્યાગમનો પ્રસંગ આવતો નથી.
‘કા જ પ્રતિમાનું આક્ષેપક છે' - આ પ્રમાણે કહેવાનું ઉચિત નથી. કાઇ જ પ્રતિમાનું આક્ષેપક છે – એ પ્રમાણે કહેવા પાછળ એ આશય રહેલો છે કે – “કાષ્ઠ જ પ્રતિમાનું આક્ષેપકે છે’ – એમ માની લઇએ તો પ્રતિમાતુલ્ય પુરુષાર્થને કારણ માનવાની જરૂર નહીં પડે. જે આક્ષિપ્યમાણ (ખેચાતું) હોય છે તે કારણ હોતું નથી. કાષ્ઠમાં જ એવી યોગ્યતા છે કે જે પ્રતિમાને કુદરતી રીતે જ બનાવે છે તેમ કર્મનો અનિયત સ્વભાવ જ પુરુષાર્થને ખેંચી લાવે છે. ‘પુરુષાર્થથી કર્મ ઉપર ઉપક્રમ લાગે છે – એવું નથી.’ આ આશયથી “કાઇ જ પ્રતિમાને ખેંચી લાવે છે’ – આ મુજબ કહ્યું છે, પરંતુ તે યોગ્ય નથી. કારણ કે એ મુજબ માનવાથી દરેક કાઇથી પ્રતિમા થવાનો અને દરેક કર્મને ઉપક્રમ લાગવાનો પ્રસંગ આવશે. અથવા તો જે કાષ્ઠાદિથી પ્રતિમાદિ થતા નથી તેને અયોગ્ય માનવાનો પ્રસંગ આવશે. (કાષ્ઠાદિથી પુરુષાર્થના અભાવમાં પ્રતિમાદિ ન થાય તોપણ તે કાષ્ઠાદિને અયોગ્ય મનાતું નથી – આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.)
- યદ્યપિ “જે કાઇથી પ્રતિમા થાય છે તે યોગ્ય છે અને જે કાઇથી પ્રતિમા થતી નથી, તે અયોગ્ય છે.” – આ પ્રમાણે માનવાથી કાષ્ઠ વગેરેમાં યોગ્યતા કે અયોગ્યતાને માનવાનું શક્ય બનશે. જે કાષ્ઠથી પ્રતિમા થતી ન હોવા છતાં પ્રતિમાદિની સ્વરૂપ યોગ્યતા કાષ્ઠ વગેરેમાં મનાય છે – તે તો વ્યવહારનયની યોગ્યતા છે. તે માત્ર પ્રવૃત્યુપયોગી છે ફલોપધાનોપયોગી નથી. આપણને તો નૈૠયિકી ફલોપધાનોપયોગિની, યોગ્યતાનું પ્રયોજન છે. આથી બધા જ કાષ્ઠાદિથી પ્રતિમાદિ થવાનો અથવા તો યોગ્યને અયોગ્ય માનવાનો પ્રસંગ આવશે નહિ.'... આ પ્રમાણે કહી શકાય છે; પરંતુ તે બરાબર નથી; કારણ કે એવી નૈયિકી યોગ્યતા લૌકિક નથી. અર્થાદુ લોકોના જ્ઞાનનો એ વિષય બનતી નથી. માની લઇએ કે પ્રતિમાદિફળને જોઇને તે તે કોઠાદિમાં એ યોગ્યતાનું જ આ જ યોગશતક - એક પરિશીલન - ૯૧ હું જ છે
