________________
ઉપયોગશૂન્ય બની વર્તે તો પરલોકનો પક્ષપાત નથી - એમ માનવું પડે. આવી જ રીતે ભગવાન શ્રી વીતરાગપરમાત્મા પ્રત્યે બહુમાન હોય તો તેઓશ્રીએ ઉપદેશેલી-સ્થાનાદિમાં ઉપયોગ રાખવાની વાત ન માને - એ કઇ રીતે બને ? ભગવાન પ્રત્યે બહુમાન તેઓશ્રીના પરમતારક વચનના માનવાથી જણાય છે... ઇત્યાદિ સારી રીતે વિચારવું જોઇએ. ॥૭૬ના
* ** #
સાઇઠમી ગાથામાં જણાવેલાં તે તે દ્વારોનું વર્ણન કરીને હવે તે રીતે કરાયેલ તત્ત્વચિંતનથી જે કાર્ય થાય છે - તે જણાવાય છે–
एवं अब्भासाओ तत्तं परिणमइ चित्तथेज्जं च । जायइ भवाणुगामी सिवसुहसंसाहगं परमं ॥७७॥
“પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ રાગાદિના વિષય વગેરેનું ચિંતન આજ્ઞા વગેરે પૂર્વક કરવાથી તેના અભ્યાસને લઇને તત્ત્વ હૈયામાં પરિણમે છે; અને તેથી ભવાંતરમાં સંસ્કાર સ્વરૂપે અનુગામિની તેમ જ શિવસુખનું કારણ બનનારી એવી પરમચિત્તની સ્થિરતાને પ્રાપ્ત કરે છે.” આ પ્રમાણે ૭૭મી ગાથાનો અર્થ છે. કહેવાનો આશય એ છે કે આજ્ઞાનુસાર એકાંતસ્થાનમાં સારી રીતે ઉપયોગપૂર્વક રાગાદિ-વિષય વગેરેનું ચિંતન કરવાથી વારંવારના એ અભ્યાસને લઇને ખૂબ જ સ્પષ્ટપણે રાગાદિના વિષય વગેરેનું સ્વરૂપ સમજાય છે; અને તેથી તત્ત્વ વાસ્તવિક રીતે પરિણમે છે. એક વખત નડતર, નડતર તરીકે જણાય પછી એને દૂર કરવાનું સાવ જ સરળ છે. રોગાદિના સ્વરૂપનો જેવો ખ્યાલ આવે છે, એવો રાગાદિના વિષય વગેરેના સ્વરૂપનો ખ્યાલ આવતો નથી. એ બંને વચ્ચેની ભેદરેખા વસ્તુતઃ તત્ત્વપરિણતિ છે. તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે, તત્ત્વપરિશીલનનું સાતત્ય એક અદ્ભુત સાધન છે.
તત્ત્વ પરિણમવાથી તેમાં ચિત્ત સ્થિર બને છે. જે સમજવાનું છે તે સમજાયા પછી અને એ સિવાય બીજું કશું જ સમજવાનું ન હોય ત્યારે છે યોગશતક - એક પરિશીલન
૧૨૮
ચિત્તની સ્થિરતા ખૂબ જ અપ્રતિમ હોય છે. આવી ચિત્તસ્થિરતાને આનંદસમાધિનું બીજ કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનો યથાર્થ રીતે ખ્યાલ આવવાથી જે આનંદનો અનુભવ થાય છે તે આનંદસમાધિ છે અને તેનું બીજ ચિત્તની સ્થિરતા છે. કારણ કે ચિત્ત ચંચળ હોય અને સ્થિર ન હોય તો કોઇ પણ રીતે આનંદની પ્રાપ્તિ થતી નથી. એકાગ્રતા આનંદનું બીજ છે. ચિત્તની સ્થિરતા વિના એકાગ્રતા શક્ય નથી. અર્થકામના વિષયમાં આવી ચિત્તની સ્થિરતા સ્વાનુભવસિદ્ધ છે. ધર્મ અને મોક્ષના વિષયમાં એ અનુભવાતી નથી, તેથી તે વિષયમાં પારમાર્થિક આનંદ મળતો નથી.
ન
રાગાદિના વિષય વગેરેના ચિંતનથી ચિત્તનું સ્વૈર્ય પ્રાપ્ત થાય છે, જે; ભવાંતરમાં અનુગામી હોય છે અને ક્રમે કરી શિવસુખનું સાધક બને છે. અભ્યાસથી આત્મસાત્ બનેલું તત્ત્વચિંતન સંસ્કારરૂપે ભવાંતરમાં આત્માનું અનુગામી બનતું હોવાથી ત્યાં પણ ચિત્તથૈર્ય સુલભ બને છે, જે; ક્રમે કરી શિવસુખને પ્રાપ્ત કરાવનારું બને છે. તેથી તે ચિત્તથૈર્ય શ્રેષ્ઠ કોટિનું છે. મોક્ષમાર્ગ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવા માટે કિલ્લાની પ્રાપ્તિ જેવું તે છે. આશય એ છે કે - કોઇ માર્ગ ચોર, લુંટારા, હિંસક પશુઓ વગેરેથી દુર્ગમ બન્યો હોય ત્યારે એવા માર્ગમાંથી ચોર વગેરેને સર્વથા દૂર કરી તેની ઉપર વિજય મેળવવા માટે એટલે કે સ્વાધીનપણે તે માર્ગે વિના વિઘ્ને ગમન કરવા માટે દુર્ગ-કિલ્લો મળવાથી ખૂબ જ આનંદ થાય છે. કારણ કે કિલ્લામાં રહીને ચોર વગેરે ઉપર પ્રહાર કરી તેમને નામશેષ કરી શકાય છે અને તેઓ આપણી ઉપર પ્રહાર કરી શકતા નથી. આવી જ રીતે મોક્ષમાર્ગે પ્રયાણ કરનારાને પણ રાગ, દ્વેષ અને મોહ વગેરેને નામશેષ કર્યા વિના નિર્વિઘ્ને પ્રયાણ શક્ય બનતું નથી. રાગાદિને દૂર કરવા માટે ચિત્તની સ્થિરતા સ્વરૂપ કિલ્લો ખૂબ જ ઉપયોગી બને છે. રાગાદિ મરે અને રાગાદિ મારે નહીં - આવી એ સુરક્ષિત સ્થિતિ છે. સાધન સમર્થ છે પરંતુ રાગાદિને મારવાનું મન જ થતું નથી. તેથી યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૧૨૯ ૯૯૦૯
ને
