________________
જયારે પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ રાગદ્વેષમૂલક નથી હોતી, ત્યારે પ્રતિષિદ્ધ અને વિહિત અનુષ્ઠાનમાં સમભાવ-મધ્યસ્થતા હોવાથી સામાયિક નિર્મળ, શ્રી વીતરાગપરમાત્માએ ઉપદેશ્યા મુજબનું શુદ્ધ હોય છે. કારણ કે ઉપર જણાવ્યા મુજબ રાગ-દ્વેષના અભાવમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ પ્રત્યે; તૃણ અને મણિમોતી, માટીનું ઢેકું અને સુવર્ણ તેમ જ શત્રુ અને મિત્ર પ્રત્યેના સમભાવ જેવો સમભાવ હોય છે. ઇનિષ્ટનો ભેદ વર્તાય નહિ તો સર્વત્ર ઔદાસી સ્વરૂપ મધ્યસ્થતા જાળવી શકાય. એ જ તાત્ત્વિકસામાયિક છે. આ ફાવે છે, આ ફાવતું નથી; આ ગમે છે, આ ગમતું નથી; આમાં આનંદ આવે છે, આમાં આનંદ નથી આવતો'... ઇત્યાદિ અધ્યવસાય પ્રશસ્ત વિષયના હોય તોપણ ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાને લઇને શુદ્ધાત્મતત્ત્વસ્વરૂપ સમતાના પ્રતિરોધક બને છે. /૧૭ll
પ્રતિષેધ અને વિધાન કરેલા - બંનેમાં માધ્યસ્થ (સમભાવ) હોય છે. સત્તરમી ગાથાના આ અર્થનો ભાવ એ છે કે – શ્રી વીતરાગપરમાત્માએ જેનો નિષેધ કર્યો છે એવા પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ વગેરે અઢાર પાપસ્થાનકો પ્રત્યે ધર્મારંભકાળમાં સામાન્ય રીતે દ્વેષ હોય છે અને શ્રી વીતરાગપરમાત્માએ જેનું વિધાન કર્યું છે એવા તપ, જ્ઞાન, ક્રિયા વગેરે પ્રત્યે ચિકાર રાગ હોય છે. પરંતુ ત્યાર બાદ શ્રી વીતરાગપરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞા મુજબ ધર્માભ્યાસના સામર્થ્યથી આજ્ઞા પ્રત્યે બહુમાનાદિ વધવાથી પ્રતિષિદ્ધ પ્રત્યેનો દ્વેષ અને વિહિત પ્રત્યેનો રાગ ધીરે ધીરે અલ્પ થાય છે. આવી અલ્પ દ્વેષ (અષ) અને અલ્પરાગવાળી અવસ્થામાં સમભાવ સ્વરૂપ સામાયિક અશુદ્ધ મનાય છે. કારણ કે પ્રાણાતિપાતાદિ સર્વ-સાવધ હોવા છતાં તે વિષયમાં મત્સર-દ્વેષ નહિ હોવો જોઇએ અને તપજ્ઞાન વગેરે વિષયમાં તે સુંદર હોવા છતાં રાગ નહિ હોવો જોઇએ. અલ્પ પણ રાગ-દ્વેષની પરિણતિ આત્મતત્ત્વના આવિર્ભાવ માટે પ્રતિબંધકપ્રતિકૂળ છે. કોઇ પણ વસ્તુની પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ રાગના કારણે કે દ્વેષના કારણે થાય તે હિતાવહ નથી. એ આજ્ઞાના કારણે થાય તો જ વસ્તુતઃ હિતાવહ છે. હેય-પ્રતિષિદ્ધની નિવૃત્તિ અને ઉપાદેય-વિહિતની પ્રવૃત્તિ માત્ર શ્રી વીતરાગપરમાત્માની આજ્ઞા-મૂલક જ ઉચિત છે. અલ્પ પણ દ્વેષ તો ખરાબ છે – એ સમજી શકાય છે. સારામાં સારી પણ પ્રવૃત્તિ અલ્પ રાગથી થાય તો તેમાં ફળની ઉત્સુકતા હોવાથી તે આધ્યાનવિશેષથી જન્ય બને છે. અશુભધ્યાનજનક રાગ ખરાબ છે, એ પણ સમજી શકાય છે. ફળની ઉત્કંઠાના કારણે કાલક્ષેપ સહન થતો નથી, તેથી ક્રિયામાં ઉતાવળ કરાય છે, જે ક્રિયાનો દોષ છે. શ્રી વીતરાગપરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞા મુજબ ક્રિયા કરીએ તો ચોક્કસ જ ફળ મળવાનું છે - એવી શ્રદ્ધા પરિપૂર્ણ હોય તો ક્રિયામાં ત્વરા-ઉતાવળ કરવી નહિ પડે. આ રીતે અલ્પદ્રુષ કે અલ્પરાગની વિદ્યમાનતામાં અનુક્રમે થનારી નિવૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ; સમભાવસ્વરૂપ તાત્ત્વિક સામાયિકને મલિન બનાવે છે. ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાથી આવા વખતે સામાયિક અશુદ્ધ બને છે. પરંતુ
2 3 4 જી યોગશતક - એક પરિશીલન • ૩૮ ૪ ૪૪ ૪૪ ૪૪ ૪
ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાના કારણે ઉપર જણાવ્યા મુજબ સામાયિક અશુદ્ધ બને છે - તે વાત સત્તરમી ગાથાથી જણાવીને અઢારમી ગાથાથી સામાયિક જે રીતે શુદ્ધ બને છે તે જણાવવા માટે આરંભ કરે છે
एयं विसेसणाणा आवरणावगमभेयओ चेव । इय दट्ठव्वं पढमं भूसणठाणाइपत्तिसमं ॥१८॥
આ શુદ્ધ સામાયિક વિશિષ્ટજ્ઞાનથી અને ચારિત્રમોહનીયકર્મસ્વરૂપ આવરણવિશેષના અપગમ(વિયોગ)વિશેષથી થાય છે, આ પ્રથમ ચારિત્ર અલંકારના ભાજનાદિના પ્રાપ્તિ જેવું શુદ્ધ જ જાણવું. આ પ્રમાણે અઢારમી ગાથાનો શબ્દશઃ અર્થ છે. ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરતાં ટીકામાં ફરમાવ્યું છે કે - આ શુદ્ધ સામાયિક વિશેષજ્ઞાનથી (વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી) થાય છે. હેય અને ઉપાદેય વિષયવાળું જે તાત્ત્વિક જ્ઞાન છે તે વિશેષજ્ઞાન છે. સર્પે દંશ દીધેલા અંગને સર્વથા છેદી નાખવું જોઇએ કે બાળી નાંખવું જોઇએ અને વિષહર ઔષધિનું સેવન કરવું જોઇએ... આવું જ્ઞાન જે રીતે વિષને દૂર કરવાની Egg યોગશતક - એક પરિશીલન : ૩૯ : આ છે
