________________
ક્ષય થવાથી ભિન્નભિન્ન-વિચિત્ર સુખદુઃખાદિ ફળને સિદ્ધ કરવા સ્વરૂપ કર્મવર્ગણાધિકાર નિવૃત્ત થાય છે એટલે કે જીવની તાદેશ યોગ્યતાના હાસથી તે જીવને તાદેશકશ્મવર્ગણા વિચિત્રફળની સાધિકા બનતી નથી. આવા જીવોને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં ‘નિવૃત્તપ્રકૃત્યધિકાર’ તરીકે વર્ણવાય છે. એ નિવૃત્તપ્રકૃત્યધિકાર આત્માઓ અનેક પ્રકારના છે, જે; મુખ્યપણે અપુનબંધક, સમ્યગ્દષ્ટિ અને ચારિત્રી સ્વરૂપ છે - તેઓ યોગમાર્ગના અધિકારી છે. ll ll
# e #
ઉપર જણાવ્યા મુજબ, જે આત્માઓને યોગમાર્ગના અધિકારી તરીકે વર્ણવ્યા છે તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે – તે આત્માઓને આશ્રયીને કર્યગ્રહણના સંબંધની યોગ્યતાનો હ્રાસ થયો છે. આવા નિવૃત્તપ્રકૃત્યધિકાર આત્માઓ જ યોગમાર્ગના અધિકારી છે - એ સમજી શકાય છે. જીવની તાદેશપરિણતિના કારણે તે તે જીવો માટે કર્મમાં ગ્રહણયોગ્યતા રહેતી નથી. આથી આવા જ નિવૃત્તપ્રકૃધિકાર જીવો યોગમાર્ગના અધિકારી છે. બીજા નિવૃત્તપ્રત્યધવાર એવા કર્મપરવશ જીવો યોગમાર્ગના અધિકારી નથી - એ જણાવતાં દશમી ગાથામાં ફરમાવ્યું છે કે
अणियत्ते पुण तीए एगंतेणेव हंदि अहिगारे । तप्परतंतो भवरागओ दढं अणहिगारी त्ति ॥१०॥
अनिवृत्तादिकारायां प्रकृतौ सर्वथैव हि। न पुंसस्तत्त्वमार्गेऽस्मिञ्जिज्ञासाऽपि प्रवर्त्तते ॥यो.बि. १०१॥
આત્મતત્ત્વના સ્વરૂપનો અભિભવ (આચ્છાદન) કરવાનો (સાંખ્યદર્શનપ્રસિદ્ધ) પ્રકૃતિનો અધિકાર બધી રીતે નિવૃત્ત થયો ન હોય તો પુરુષને (આત્માને) આ યોગના વિષયમાં યોગમાર્ગને જાણવાની ઇચ્છા પણ થતી નથી. અર્થાતુ અપુનબંધક અવસ્થાને પામ્યા પછી જ યોગમાર્ગની જિજ્ઞાસાનો ઉદ્દભવ છે.
क्षेत्ररोगाभिभूतस्य यथात्यन्तं विपर्ययः ।। तद्वदेवास्य विज्ञेयस्तदावर्त्तनियोगतः यो.बि. १०२॥
બીજા રોગના કારણભૂત એવા કોઢ વગેરે રોગથી અભિભૂત (વ્યાસ) પુરુષને જેમ અત્યંત બુદ્ધિભ્રમ થાય છે; તેમ અનિવૃત્તપ્રકૃત્યધિકારવાળા પુરુષને યોગમાર્ગની પ્રતિપત્તિ (જ્ઞાન)ના અભાવ સ્વરૂપ વિપર્યય; (બુદ્ધિભ્રમ) અનિવૃત્તપ્રકૃત્યધિકારવાળા કાળમાં થનારી પ્રકૃતિની પ્રવૃત્તિના કારણે થાય છે.
जिज्ञासायामपि ह्यत्रकश्चित् सर्गो निवर्तते । नाऽक्षीणपाप एकान्तादानोति कुशलां धियम् ।।यो.बि. १०३॥
યોગમાર્ગને જાણવાની ઇચ્છા થવાથી પણ (યોગમાર્ગના અભ્યાસ વગેરેથી તો સવિશેષ) પ્રકૃતિના, પુરુષનો અભિભવ (જુઓ ચો.વિ. ૨૦૨) કરવા સ્વરૂપ સર્ગ (પ્રકૃતિ)ની અલ્પાંશે પણ નિવૃત્તિ થાય છે. કારણ કે સર્વથા જેનાં પાપ ક્ષીણ થયાં નથી એવા આત્માને મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારી બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી, અંશતઃ પણ પાપનો ક્ષય થયા પછી જ મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારી બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
ततस्तदात्वे कल्याणमायत्यां तु विशेषतः ।
मन्त्राद्यपि सदा चारु सर्वावस्थाहितं मतम् ।।यो.बि. १०४।। જીજી યોગશતક - એક પરિશીલન : ૨૩ જીરું
તે કર્મપ્રકૃતિનો વિચિત્રફળને ઉત્પન્ન કરવા સ્વરૂપ અધિકાર સર્વથા નિવૃત્ત ન થાય તો તે કર્મપ્રકૃતિને પરવશ આત્મા સંસારના રોગના કારણે યોગમાર્ગમાં કોઇ પણ રીતે અધિકારી નથી - આ ગાથાર્થ છે. આશય એ છે કે કર્મપ્રકૃતિનો અધિકાર સર્વથા નિવૃત્ત ન થાય તો કર્મપરવશતાના કારણે જીવ ભવનો રાગી બને છે. અને તેથી ભવના રાગી એવા જીવને યોગના કોઇ પણ ભેદની પ્રાપ્તિ થાય - એવી યોગ્યતા રહેતી નથી. અન્ય યોગશાસકારોએ પણ આ વિષયમાં જણાવ્યું છે કે
જ યોગશતક - એક પરિશીલન ૨૨ ૪ ૪૪
