________________
નથી - આવા પ્રકારના વિવેકથી રહિત જે વચન-વિશેષ છે તે લોકપંક્તિના કારણે હોય છે. સચનમાં જ જેની બુદ્ધિ છે તે વિદ્વાન છે; બાલિશ - મૂર્ખ નથી.” - આ પ્રસંગથી નિરૂપણ કર્યું, વિસ્તાર વડે સર્યું. ૮૯
*
*
આ પ્રમાણે પ્રાસંગિક જણાવીને તીક્ સ નુત્તો (તવૈષ યુ: )...’ ઇત્યાદિ (૮૫મી) ગાથાસંબંધ પ્રકૃત યોજના (ચાલુ વિષયની સાથે અનુસંધાન) માટેની ગાથાને જણાવાય છે—
एएण पगारेणं जायड़ सामाइयस्स सुद्धित्ति । तत्तो सुक्कज्झाणं कमेण तह केवलं चेव ॥ ९० ॥
“પૂર્વે જણાવેલી રીતે સામાયિકની શુદ્ધિ થાય છે. તેથી શુક્લધ્યાન અને ક્રમે કરી કેવળજ્ઞાન થાય છે.” આ પ્રમાણે નેવુંમી ગાથાનો અર્થ છે. આશય સ્પષ્ટ છે કે આ પૂર્વે વર્ણન કર્યા મુજબ યોગની વૃદ્ધિ થવાથી સામાયિકની શુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. ગ્રંથકાર પરમર્ષિએ અહીં ‘સામાયિક’નું સ્વરૂપ જણાવતાં ફરમાવ્યું છે કે મોક્ષનું કારણ એવો પરિણામ - એ સામાયિક છે. ખૂબ જ માર્મિક રીતે જણાવેલી આ વાત કોઇ પણ રીતે ભૂલવી ના જોઇએ. ગ્રંથકાર પરમર્ષિએ ઓછા શબ્દોમાં સામાયિકનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે. બે ઘડીના સામાયિકથી આરંભીને સર્વવિરતિસામાયિક સુધીની આરાધનાની તે તે ક્ષણે મોક્ષના કારણભૂત પરિણામ ન હોય તો તે સામાયિક વાસ્તવિક નહીં બને. યોગની સાધનાનો આરંભ કરનારા અથવા તો યોગના અર્થી આત્માઓએ આ સામાયિકની
પ્રાપ્તિ માટે નિરંતર પ્રયત્નશીલ બનવાની જરૂર છે. ગૃહસ્થજીવનની તો વાત જ કરવાની રહેતી નથી. પરંતુ સર્વવિરતિસામાયિકની આરાધનાની ક્ષણોમાં આ સામાયિકનું સ્વરૂપ લગભગ યાદ આવતું નથી - એમ કહેવામાં કશું ખોટું નથી. મોક્ષની એકમાત્ર સાધનામાં જ મોક્ષ યાદ ન આવે - એથી વધારે વિચિત્રતા બીજી કઇ હોઇ શકે ?
છે
યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૧૪૪
યોગની વૃદ્ધિથી સામાયિકની જે શુદ્ધિ થાય છે તે સામાયિકવિશેષની (મોક્ષના કારણભૂત ઉત્કટ પરિણામની) અભિવ્યક્તિ સ્વરૂપ છે. ચારિત્રમોહનીય વગેરે કર્મના વિગમથી આત્માના શુદ્ધ પરિણામની અભિવ્યક્તિ થાય છે. સામાયિકની શુદ્ધિથી શુક્લધ્યાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. પૃથકત્ત્વ વિતર્ક અને સવિચારાદિ સ્વરૂપ શુક્લધ્યાન છે. ત્યાર પછી શુક્લધ્યાનના કારણે આરંભેલી ક્ષપકશ્રેણી પૂર્ણ થયે છતે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે બીજું કોઇ જ સાધન નથી. II
મુખ્યપણે સામાયિક જ મોક્ષનું અંગ છે - તે જણાવાય છે— वासी - चंदणकप्पं तु एत्थ सिहं अओ च्चिय बुहेहिं । आसयरयणं भणियं अओऽण्णहा ईसि दोसो वि ॥९१॥
“વાસીચંદનકલ્પ એટલે કે સર્વ-માધ્યસ્થ્ય અહીં મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે શ્રેષ્ઠ (મુખ્ય કારણ) છે તેથી વિદ્વાનોએ તેને આશયરત્ન તરીકે વર્ણવ્યું છે. સર્વમાધ્યસ્થ્ય ન હોય તો થોડો દોષ પણ છે.” - આ પ્રમાણે એકાણુંમી ગાથાનો અર્થ છે. આશય એ છે કે - “કોઇ ચંદન વડે ભુજાને વિલેપન કરે અને કોઇ વાસી (વાંસલો) વડે ભુજાને છેદે; કોઇ સ્તુતિ કરે કે કોઇ નિંદા કરે, મુનિભગવંતો તે બધા ઉપર સમભાવવાળા હોય છે.” આ પ્રમાણે ઉપદેશમાળાની બાણુંમી ગાથામાં જણાવ્યા મુજબ સર્વ ઉપરના સમભાવ સ્વરૂપ માધ્યસ્થ્યને વાસીચંદનકલ્પ કહેવાય છે. અહીં મોક્ષની પ્રાપ્તિના વિષયમાં તે જ મોક્ષનું શ્રેષ્ઠ કારણ છે. તેથી જ વિદ્વાન લોકોએ તેને ‘આશયરત્ન’ તરીકે વર્ણવ્યું છે. આ આશયરત્નને છોડીને બીજી રીતે; ‘અપકારીમાં પણ ઉપકારીપણાની બુદ્ધિની કલ્પના કરવામાં' એ આશયરત્નમાં થોડો દોષ પણ છે. કારણ કે અપકારીના અપાયની ત્યારે વિચારણા કરેલી નથી. આથી જ ગ્રંથકારશ્રીએ અષ્ટક પ્રકરણમાં (૨૯માં અષ્ટકમાં) પણ ફરમાવ્યું છે કે—
યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૧૪૫
